اندازه ها و وزنها و پیمانه ها در ایران باستان

ابزارهای سنجش محصولات کشاورزی و دامی و دیگر کالاها مثل همیشه از ضروریات زندگی اقتصادی روستاییان و جوامع شهری دوره ی ساسانیان بوده است. از اینروی آوردن داده هایی از ابزارهای سنجش آن دوره در اینجا گرچه هم کامل نباشد باز از نظر نیاز آگاهی ما به آنها بایسته است.

برای سنجش کالاهای سنگین و حجم دار از قپان استفاده می کرده اند. این ترازوی بزرگ در برهان قاطع گپان ضبط گشنه بعنی به همان واژه یی که در پارسی عهد ساسانی گفته می شده است. فردوسی هم گپان آورده :

همه گنج ارجاسب در باز کرد
به گپان درم سختن آغاز کرد

سنگهایی که برای کشیدن زر و سیم به کار می بردند از شیشه بود تا به گذشت زمان ساییده نشود و عوارض هوا در آن اثر نکند و کم فروشان نتوانند به آسانی از وزن آن بکاهند. از اینگونه سنگها مقداری کشف شده که اکنون در موزه های عراق و و لندن موجود است.
از وسایل اندازه گیری طول بکی گز بوده، تقریبا به قدر بك متر و یا بك زرع که در مورد پارچه و زمین و هرچه قابل اندازه گیری بوده به کار می رفته است.
اشروه: که معرب آن عشر است یکدهم سهم محصول را می گفته اند که از زمان هخامنشیان در ایران معمول بود.
گریب (جريب):  مقدار بذری بوده که دريك گریب کشت میشده. این واژه به عقیده آرتور کریستن سن ایران شناس دانمارکی در اصل سریانی بوده که از زبان پارسی به زبان عربی در آمده است. گریب یعنی مربعی که طول هر ضلع آن شصت ذراع باشد.
قفیز : پیمانه یی بوده که گنجایش آن به تقریب برابر مقدار بذری بوده که در يك گریب با قفیز زمین کشت می شده. این واژه هم در اصل سریانی است که در عصر ساسانی در دیوانهای دولتی رایج بوده و از راه زبان پارسی وارد زبان عربی شده است. قفیز در عین حال واحد سطح هم بوده و یکدهم سطح گریب را می گفتند که ۳۶۰ ذراع بود.

اشل:  بك واحد اندازه گیری طول بوده، برابر شصت ذراع با بك ضلع گريب. اصل واژه نبطی است که از پارسی به عربی وارد شده است.

قنقل:  پیمانه ای مساوی با ۱۲۰ قفيز بذر با هر نوع غله.

مكوك:  بك هفتم من با ۷۹۸ گرم.

گپ: چهار مكوك و آن با پنج عشیر برابر بوده است.

عشبر: یکدهم قفیز که برابر است با ۳۹ ذراع بذر.

سخ: پیمانه یی بوده برابر ۲۴ من.

درهم : این نام جدای پول به وزن هم اطلاق می شده که اصلا بونانی است و از زبان پارسی به عربی راه یافته . کریستین سن این وزن یعنی درهم ساسانی را حدود 450  گرم نوشته که برابر بوده با بك مثقال ساسانی.

تسوی(نسوج) : برابر بك بیست و چهارم درهم (مثقال) بعني بك نخود بوده است.

کیلج: پیمانه یی بوده برابر ۲۰۰ گرم.

قدح: پیمانه بی به وزن ۱۰۱۰ گرم.

استير: يك چهلم من و با یکدهم از يك چهارم من که همان سیر باشد.

تشك: که معرب آن طسق شده است، به معنی مقدار مالبانی بوده که به هريك گريب زمین کشاورزی می بسته اند.

زندگی اقتصادی روستاییان و طبقات اجتماعی ایران – غلامرضا انصافپور