شادروان دهخدا مرد فرهنگ بود ، همه ی زمان زندگی خود را برای انجام کارهای فرهنگی بکار گرفت و ارزشمندترین کار او نگارش واژه نامه است .این واژه نامه آنچنان ارزشی دارد که می توان آنرا از دیدگاه نیروبخشی به زبان پارسی برابر با شاهنامه گرفت و ازینروی برای دهخدای گرامی جایگاهی همتراز با فردوسی بزرگ در شمار آورد.
دهخدا آرمان خود برای نگارش واژه نامه را چنین برشمرده است :
مرا هیچ چیز از نام و نان به تحمل این تعبِ طویل ، جز مظلومیت مشرق در مقابل ستمکاران مغربی وا نداشت .چه برای نان همه طرق به روی من باز بود و با ابدیت زمان ، نام را نیز چون جاودانی نمی دیدم پایبند آن نیز نبودم . میدیدم که مشرق باید به هر نحو که شده با اسلحه تمدن جدید مسلح گردد، نه اینکه آن تمدن را خوب می شمرم ، چه تمدنی که دنیا را هزار سال اداره کرده مادی نبود .
چنین اندیشه ای در پیوند با ایران همانا یادآور شیوه ی اندیشه ی فردوسی است و نشان می دهد که ماندگاری این سرزمین با همه ی ویژگی های فرهنگی و تاریخی آن وامدار چنین چهره هایی است که زندگانی ارزشمند خود را یکسره وقف نگهبانی بن مایه های فرهنگی آن کرده اند .
پاسخ شادروان دهخدا به درخواست رادیو فارسی آمریکا برای گفتگو با وی ، نمونه ای دیگر از میهن پرستی او را نشان می دهد .
درخواست رادیو آمریکا از استاد دهخدا :
ديماه 1332 تهران
آقاي محترم- صداي آمريکا در نظر دارد برنامه اي از زندگاني دانشمندان و سخنوران ايراني، در بخش فارسي صداي آمريکا از نيويورک پخش نمايد. اين اداره جنابعالي را نيز براي معرفي به شنوندگان ايراني برگزيده است. در صورتي که موافقت فرماييد، ممکن است کتباً يا شفاهاً نظر خودتان را اعلام فرماييد تا براي مصاحبه با شما ترتيب لازم اتخاذ گردد .
ضمناً در نظر است که علاوه بر ذکر زندگاني و سوابق ادبي سرکار، قطعه اي نيز از جديدترين آثار منظوم يا منثور شما پخش گردد.
بديهي است صداي آمريکا ترجيح مي دهد که قطعه انتخابي سرکار، جديد و قبلاً در مطبوعات ايران درج نگرديده باشد. چنانچه خودتان نيز براي تهيه اين برنامه جالب، نظري داشته باشيد، از پيشنهاد سرکار حُسن استقبال به عمل خواهد آمد.
با تقديم احترامات فائقه :
سي. ادوارد. ولز
رئيس اداره اطلاعات سفارت کبراي آمريکا
پاسخ استاد علي اکبر دهخدا بدین نامه چنین بود :
جناب آقاي سي. ادوارد. ولز،
رئيس اداره اطلاعات سفارت کبراي آمريکا
نامه مورخه 19 ديماه 1332 جنابعالي رسيد و از اينکه اين ناچيز را لايق شمرده ايد که در بخش فارسي صداي آمريکا از نيويورک، شرح حال مرا انتشار بدهيد متشکرم .
شرح حال من و امثال مرا در جرايد ايران و راديوهاي ايران و بعض از دول خارجه، مکرر گفته اند. اگر به انگليسي اين کار مي شد، تا حدي مفيد بود؛ براي اينکه ممالک متحده آمريکا، مردم ايران را بشناسند. ولي به فارسي، تکرار مکررات خواهد بود، و به عقيده من نتيجه ندارد ...
و چون اجازه داده ايد که نظريات خود را دراين باره بگويم واگرخوب بود، حسن استقبال خواهيد کرد، اين است که زحمت مي دهم :
بهتر اين است که اداره اطلاعات سفارت کبراي آمريکا به زبان انگليسي، اشخاصي را که لايق مي داند، معرفي کند و بهتر از آن اين است که در صداي آمريکا به زبان انگليسي براي مردم ممالک متحده شرح داده شود که در آسيا مملکتي به اسم ايران هست که در خانه هاي روستاها و قصبات آنجا، در و صندوقهاي آنها قفل ندارد، و در آن خانه ها و صندوقها طلا و جواهرات هم هست، و هر صبح مردم قريه، از زن و مرد به صحرا مي روند و مشغول زراعت مي شوند، و هيچ وقت نشده است وقتي که به خانه برگردند، چيزي از اموال آنان به سرقت رفته باشد ...
يا يک شتردار ايراني که دو شتر دارد و جاي او معلوم نيست که در کدام قسمت مملکت است، به بازار ايران مي آيد و در ازاي«پنج دلار» دو بار زعفران يا ابريشم براي صد فرسخ راه حمل مي کند و نصف کرايه را در مبداء و نصف ديگر آن را در مقصد دريافت مي دارد، و هميشه اين نوع مال التجاره ها سالم به مقصد مي رسد.
و نيز دو تاجر ايراني، صبح شفاهاً با يکديگر معامله مي کنند و در حدود چند ميليون، و عصر خريدار که هنوز نه پول داده است و نه مبيع آن را گرفته است، چند صد هزار تومان ضرر مي کند، معهذا هيچ وقت آن معامله را فسخ نمي کند و آن ضرر را متحمل مي شود.
اينهاست که شما مي توانيد به ملت خودتان اطلاعات بدهيد، تا آنها بدانند در اينجا به طوري که انگليسي ها ايران را معرفي کرده اند، يک مشت آدمخوار زندگي نمي کنند ...
در خاتمه با تشکر از لطف شما احترامات خود را تقديم مي دارد.
علي اکبر دهخدا
...................................
یاری نامه : نگرش های ایرانی - محمد بقایی (ماکان)
مهدی زیدآبادی نژاد
