بدان هنگام که در یونان شهریان و آزادگان دارای دهها , صدها و هزاران برده بودند که از خود هیچ نداشتند و نماینده ی اندیشه ی یونانی , ارسطو , کارگر را ابزاری جاندار می خواند چنانکه ابزار , کارگری بی جان است . برای ساختن تخت جمشید , کارگران و استادکاران همگی مزد دریافت می کردند و فهرست دستمزد آنان بر روی تخته های گلین پیدا شده که افزون بر مزد , همه هفته چندی گوشت و می نیز دریافت می کرده اند , و از همه برتر آنکه کار زنان باردار کمتر از دیگران بوده , و از ماه هفتم بارداری تا شش ماهنگی فرزند , مزد بی انجام کار بدانان داده می شده است .
در سنگنوشته ی داریوش در ساختن کاخ شوش , از کار کارگران کشورهای گونه گون یاد شده است , برای آنکه آیندکان نیز بدانند که هر بخش آن بر دست کارگران کدام کشور ساخته شده است . و گزیده ای از آن چنین است : کندن زمین و شفته و زدن خشت از بابلیان , آوردن الوارهای کاج لبنانی تا بابل بر دست آسوریان , و از بابل تا شوش بر دست کاریها و یونانیان . سنگ ستونها از روستای ابیرادوش خوزستان آورده شد و سنگ تراشان یونانی و ساردی بر روی آن کار کردند , زرگرانی که کاخ را به پیرایه ی زر آراستند , از ماد و مصر بودند و مردانی که بر روی چوب کار کردند ساردی و مصری .
در هوسپارم نسک , بندی درباره ی کارگران و مزد آنان آمده است , و آنکه اگر کارگران انیران (غیرایرانی) بوده باشند , می باید بدانان مزد پرداختن و نیز در هوسپارم نسک , برابر آیین داد , بخشی "اندر چگونگی پرداخت مزد کودکان و زنان آبستن " آمده است . و دادگاه , آن کسان را که از این داد پیروی نمی کردند , کیفر می داده است .
سه آتشکده ی بزرگ در ایران باستان وجود داشته که نخستین آن در آذربایجان و کردستان به نام آذرگشسب ویژه ی شاهان و ارتشتاران و دو دیگر ,در لارستان پارس به نام آذرفرنبع ویژه ی موبدان بوده است . یک آتشکده نیز در کوه ریوند نیشابور (خراسان) ویژه ی کشاورزان و دستورزان بوده است به نام آذربرزین مهر , و بندهش درباره ی این آتشکده می نویسد : از درخشش این آذر است که واستریوشان (کشاورزان) و هوتوخشان (دستورزان) پاکیزه تر و شستک جامک تر هستند .
و این خود , نشانه ی آن است که کارگران از دیدگاه زندگی اجتماعی با دیگر رده ها همتراز بوده اند . داستان پرداخت هزینه ی لشکر کشی انوشیروان به روم از سوی یک کفشگر , خود نشانه ی رونق شگفت بازار کار در ایران باستان بوده است , تا آنجا که در این بازار , شاگردان نیز از حقوق بایسته برخوردار بوده اند چنانکه در داستان بهرام گور و "شاگرد بازرگان" در شاهنامه آمده است .باید نگریستن که در همان هنگام در یونان کارگران چگونه می زیسته اند, و اندکی پیش از آن در مصر چگونه جان می باخته اند و در بابل چگونه گذران داشتند و حتی دو هزار سال پس از آن , چگونه در لای دیوار چین به جای خشت و آجر می رفته اند .
استاد فریدون جنیدی - کتاب "حقوق جهان در ایران باستان"
مهدی زیدآبادی نژاد
