قلعه فلک الافلاک با 5300 متر مربع مساحت بر فراز تپه ای در مرکز شهر خرم آباد، با چشم اندازی زیبا قرار گرفته است. این تپه باستانی، از شرق و جنوب باختری به رودخانه خرم آباد و از باختر به خیابان و محله دوازده برجی و از سمت شمال به خیابان فلک الافلاک محدود می شود. نام کهن آن دژ شاپور خواست بوده که در دوره ساسانیان ساخته شده و آن را به زمان شاپور اول ساسانی در قرن سوم میلادی نسبت می دهند این دژ دارای 8 برج گرد و دیوارهای بلند و مستحکم است. وسعت دژ حدود 400×300 متر مربع و بلندی تپه حدود 40 متر است. فضای داخلی به چهار تالار نسبتاً بزرگ و دو حیاط و تعدادی اتاق تقسیم شده است.نام این دژ به معنای آسمان نهم و بالاترین فلک است...
معرفی بناهای دژ
ابعاد حیاط اول 5/22×31 متر است و پیرامون آن از چهار برج تشکیل شده که دو برج آن در شمال و شمال باختری و دو برج دیگر در جنوب و جنوب باختری قرار دارد . و ابعاد حیاط دوم 21×29 متر است و همانند حیاط اول از چهار برج تشکیل می گردد . در چهار جهت این حیاط تالارهای بزرگی قرار دارد که به یکدیگر راه دارند و اکنون به موزه ، تغییر کاربری یافته اند . از نکات قابل تامل در معماری بنا ، وجود گریزگاه مخفی در ضلع جنوبی و فضاهای زیرزمینی در ضلع شمال و شرق آن می باشد ..
در ورودی بنا در سمت شمال و در بدنه برج شمال باختری تعبیه شده است. دورتا دور دژ را پرتگاهی مخوف فرا گرفته که دارای پوشش گیاهی ست و راه ورود به فلک الافلاک را دشوارتر می کند. به طوری که دست یافتن و وارد شدن به آن ممکن نیست ....
حمام قدیمی
بر اساس شواهد موجود ، حمام دژ در ضلع شمالی حیاط اول و در نزدیکی چاه دژ قرار داشته است . این حمام در تا اواخر دوره قاجاریه مورد استفاده بوده و اکنون آثاری از آن نظیر تنوبوشه های سفالی ، نقش های آهک بری و کانالهای زیر زمینی قابل مشاهده است.
چاه دژ
در شمال شرقی حیاط اول و در پشت یک طاق نمای بلند ، چاه آب دژ قرار دارد . گودی این چاه که بیشتر آن با برش صخره به سرچشمه گلستان راه یافته نزدیک به چهل متر است . در گذشته آب مورد نیاز ساکنین دژ از همین چاه تامین می شده و اکنون نیز قابل بهره برداری است .
قلعه در نوشته های تاریخی
در نوشته های تاریخی با نامهای گوناگونی مانند :"دژشاپور خواست " یا "سابر خواست " "دز بر " "قلعه خرم آباد " "قلعه دوازده برجی " و قلعه " فلک الافلاک ازآن یاد شده است . «فلک الافلاک » که در لغت به معنی «سپهر سپهران » یا « فلک نهم » می باشد . عنوانی است که در دوره قاجار به این بنا اطلاق گردیده و اکنون به همین نام مشهور است .
کاربرد دژ در گذشته
« خزانه حکومتی » خاندان بدر در قرن چهارم ، «مقر حکومتی » اتابکان و والیان در دوره صفویه تا قاجار و سرانجام «پادگان نظامی » و «زندان سیاسی » در دوران پهلوی اول و دوم از مهمترین کاربری های دژ در گذشته محسوب می گردد .
کاربرد کنونی
این اثر ارزشمند در سال 1349 از ارتش به فرهنگ و هنر سابق واگذار و به شماره 883 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید . در سال 1354 با راه اندازی موزه مردم شناسی و مفرغ های لرستان بنا به موزه تبدیل گردید . در سالیان اخیر با مرمت نمای بیرونی و داخل دژ موزه های باستان شناسی ، مردم شناسی ، آزمایشگاه مرمت اشیاء ، مرکز فروش تولیدات فرهنگی و چایخانه سنتی در این مجموعه فرهنگی – تاریخی راه اندازی و هر ساله پذیرای انبوهی از بازدیدکنندگان داخلی و خارجی می باشد .
مهدی زیدآبادی نژاد
