«سیلک» محوطه باستانی وسیعی است در کنار روستای دیزچه در کنار جادهای که کاشان را به فین وصل میکند. این محوطه دو تپه شمالی و جنوبی با فاصله 600 متر دارد. در اطراف تپه جنوبی، دو گورستان قرار دارد. این منطقه توسط «رومن گیرشمن» حفاری شده است. در تپه شمالی، دو دوره فرهنگی مشخص شد که قدیمیترین آثار آن به 7500سال پیش تعلق دارد و حدود 6100سال پیش متروک شده است. درتپه جنوبی نیز از 6100سال پیش زندگی جاری بوده است. دوره دیگری نیز شناخته شده است که در این دوره زیگورات سیلک ساخته شده است و به 4250 تا 5000سال پیش تعلق دارد. آثار مکشوفه، از تپه جنوبی مربوط به ۵۰۰۰ سال قبل است.
دو گورستان به 3500 سال قبل و 3000 سال قبل یعنی دوره مادها تعلق دارند. این منطقه را شاید بتوان تنها شهر جهان محسوب کرد که هفت هزار و پانصد سال در آن زندگی جاری بوده است. خاکسپاری در این دو گورستان مادی با موارد دیگر خاکسپاری در فلات ایران فرق دارد و نشان از ظهور فرهنگ جدیدی دارد. آنها ابتدا گودالی حفر میکردند و جسد را در آن قرار میدادند سپس روی آنرا خاک میریختند تا مانند سقفی شیروانی از سطح زمین بالاتر آید و روی تپه خاکی را سنگ میگذاشتند.
درون قبرها اشیای سفالی، مفرغی و تزیینی قرار میدادند. در این زمان هنوز طلا شناخته نشده بود. سفال این دوره شبیه سفالهای «نوشیجان» و «گودین» و همچنین شبیه سفالهای «فریگ» است. سبک ساخت اینسفالها با دوره های قبل متفاوت است. در این میان ظروف آبخوری با آبریزهای به شکل منقار پرندگان دیده میشود که کاملن نوظهور است. این ظروف طرحهای متنوعی دارند و مشابه آنها در شمال غرب ایران دیده شده ولی آنها بدون طرح هستند.
گیرشمن کشف کرد که سازه عظیم سیلک بر روی سکو قرار گرفته است که بعد از آن در شهرهای اورارتویی ومادی میتوان این نوع سکوها را مشاهده کرد. کاسههایی با لبه واریخته در این مکان بسیار دیده میشوند که به دوره آغاز نگارش تعلق دارند و بر روی آنها آثاری از نگارش دیده میشود که به دوره آغاز نگارش ایلامی تعلق دارند. در حفاریهایی که در زمستان سال 1380 انجام شد.
دیوار خشتی سکوی زیگورات نمایان شد و این زیگورات را میتوان قدیمیترین زیگورات فلات ایران و بینالنهرین نامید. چهار گوشه زیگورات رو به چهار جهت اصلی جفرافیایی بوده و سه طبقه داشته است. دو برجک قوسدار نیز در بالاترین سطح زیگورات قرار دارند که رو به سمتی هستند که در طلوع آفتاب اولین شعاعهای نور خورشید را جذب میکنند. بر بالای زیگورات نیز اتاقکی قرار داشته است. البته باید گفت نظرات مختلفی در مورد زیگورات بودن یا نبودن این سازه بیان شدهاست و در مورد آن نمیتوان نظر قطعی داد.
تپه سیلک در حقیقت زیگورات یا محل عبادت اقوام باستانی بوده است که از گل رس و سفال ساخته شده است. این بنای تاریخی تا سال ۱۳۱۰ خورشیدی شناسایی نشده بود و در میان مردم کاشان به شهر نفرین شده معروف بود تا اینکه با کاوشهای باستانشناسان خارجی کشف شد. در خرابههای تپه باستانی سیلک چند اسکلت انسان و ظروف قدیمی پیدا شدهاست که این اشیا در موزههای لوور فرانسه، موزهی ملی ایران و موزهی باغ فین و موزهایی در جنب این بنای باستانی قرار داده شده است. از نکات قابل توجه این منطقه باستانی وجود خرده سفالهای چند هزار ساله روی زمین و اطراف این تپهها است.
آخرین آزمایشهای تبارشناسی مولکولی صورت گرفته بر روی نمونههای انسانی سیلک، مارکر R1a شاخص مردمان هندو ایرانی در یک نمونه 6000 ساله مشاهدهشد. این مورد، میتواند دلالتگر نادرستی فرضیه رایج مهاجرت آریاییها در هزارههای دوم و سوم پیش از میلاد به فلات ایران و ناآریایی بودن تمدنهای فلات ایران به شمار آید. تمدن تپه سیلک، در نواحی گوناگون، و تحت تاثیر وضع زمین و آب و هوا، و روابط ساکنان آن همسایگان، و تاخت و تازها، و مهاجرتها، به اشکال گوناگون متظاهر شدهاست.
مسکن انسان در این ناحیه نخست به صورت کوهها، یا خانههای محقری که از نی و شاخههای درخت ترکیب یافته بود، ساختهشد، و بعدها روی نی و شاخههای درخت گل مالیدند، و یا دیوارهای خانه را با چینه بالا بردند ولی خیلی زود برای بالا بردن دیوارها از خشت خام استفاده کردند. در ابتدا خشتها را بدون قالب میساختند، ولی بعدن برای ساختن آن قالب به کار بردند، و توانستند خشتها را یک اندازه و منظم بهسازند. در داخل خانهها دیوارها را با گل آجری رنگ میکردند.
و مردگان را در زیر کف اطاقها که آجر فرش یا سنگ فرش نبود، دفن میکردند. مردگان را در این قبرها به صورت «چمپاته» به خاک میسپردند، و همراه آنها در گورشان اشیایی قرار میدادند و این اشیا در بعضی از گورها پر ارزش و زیاد بود، و در بعضی دیگر کم و بیارزش. ذوق و سلیقه هنری این مردم از روی حکاکیهای آنها که نخستین بار روی استخوان انجام شدهاست، و از روی نقوش سفالشان ظاهر میشود.
کوزهگری
در خانه، زن که نگهبان آتش است، مدتها کار کوزهگری بدون چرخ را انجام میدهد. علت دیرکرد بهکارگیری چرخ را نیز هماین دانستهاند. تنها در هزاره چهارم پیش از میلاد اختراع شد. در آن موقع کوزهگر با بهکارگیری چرخ تکمیل شده سفالگری، توانست انواع گوناگون سفالهایی را که از دید هنری به درجه بلندی رسیده بودند به مشتریان بدهد. این سفال اطلاعات بسیار زیادی راجع به هنرمندان در آن زمان در دسترس ما میگذارد. سیلک یکی از مکانهای تاریخی پس از تمدن جیرفت کرمان در فلات ایران است که مدارک نوشته از دوران پیش از هخامنشی در آن پیدا شده ولی خطی که همزمان با آغاز تاریخ در ایلام به وجود آمده بود، تحت نام پرتو ایلامی شناخته شده پس از رها شدن این پایگاه تجارتی از میان رفت.
بن مایه:
ملک شهمیرزاد، صادق، زیگورات، سیلک، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران ۱۳۸۱.
ملک شهمرزادی، صادق، نقره کاران سیلک، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران ۱۳۸۲.
رومن گیرشمن، تاریخ هنر ایران، ترجمه عیسا بهنام بنگاه ترجمه و نشر کتاب تهران.
رومن گیرشمن: سیلک کاشان. جلد اول.ترجمه اصغرکریمی. سازمان میراث فرهنگی۱۳۷۹
رومن گیرشمن: ایران از آغاز تا اسلام:ترجمه محمد معین. انتشارات علمی فرهنگی