در روزگاران دور که بشر تازه یک‌جا نشین شده بود، شهری اسرار آمیز، پر از عجایب و شگفتیهای گوناگون در سیستان پدید آمد که به گفته‌ی باستان‌شناسان به لحاظ بافت شهری، جمعیت، برنامه ریزی شهری و ... اولین شهر جهان بود. شهر سوخته و تمدن هوشمند و خلاق آن با بیش از 5000 سال پیشینه و قدمت، به‌عنوان بزرگ‌ترین استقرار شهرنشینی در نیمه‌ی شرقی فلات ایران، نمونه‌ای منحصر به فرد و حکایت‌گر واقعی علم، صنعت و فرهنگ گذشته‌های دور این مرز و بوم می‌باشد.
شهر سوخته در ۵۶ کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه ی جاده زابل - زاهدان جای گرفته است. این شهر در ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد پایه گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره میان سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته اند. محوطه باستانی شهر سوخته در هزاره دوم و سوم قبل از میلاد، توسط مهاجرانی كه از چهار گوشه به آن مهاجرت كرده‌اند، بنا شده است.سند یا کتیبه ای که نام واقعی و قدیمی این شهر را مشخص کند هنوز به دست نیامده و به دلیل آتش سوزی در دو دوره زمانی بین سال های 3200 تا 2750 قبل از میلاد «شهر سوخته» نامیده می شود.«کلنل بیت» یکی از ماموران نظامی بریتانیا از نخستین کسانی است که در دوره قاجار و پس از بازدید از سیستان به این محوطه اشاره کرده و نخستین کسی است که در خاطراتش این محوطه را شهر سوخته نامیده و آثار باقیمانده از آتش سوزی را دیده است. پس از او «سر اورل- اشتین» با بازدید از این محوطه در اوایل سده حاضر، اطلاعات مفیدی در خصوص این محوطه بیان کرده است. بعد از او شهر سوخته توسط باستان‌شناسان ایتالیایی به سرپرستی«مارتیسو توزی» از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ مورد بررسی و کاوش قرار گرفت.شهر سوخته دارای تشکیلات مرتب و منظمی بوده و از بعد سازمان‌دهی اجتماعی نیز جزو شهرهای پیشرفته‌ی زمان خود بوده است. وجود نظام مرتب و منظم آب‌رسانی و تخلیه‌ی فاضلاب، دانش پزشکی پیشرفته و صدها عامل دیگر بر اهمیت این منطقه افزوده است. گروهی از پژوهندگان علت نام گذاری این شهر با نام سوخته را ، آتش گرفتن و سوختن این شهر در شمار آورده اند و گروهی دیگر بر این باورند که این شهر نسوخته است و تنها به دلیل وجود خاکستر بر روی اجساد باقی مانده در آن بدان لقب سوخته داده اند .
این شهر از نادرترین شهرهای باستانی است که در آن، زنان عهده دار امور مالی خانواده‌شان بوده‌اند.بر مبنای یافتههای باستان شناسان شهر سوخته ۱۵۱ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می‌‌دهد که این شهر دارای پنج بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخش‌های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند. هشتاد هکتار شهر سوخته بخش مسکونی بوده است.شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و هنری بوده، در فصل ششم کاوش در شهر سوخته نمونه‌های جالب و بدیعی از زیورآلات به دست آمد. در جریان حفاری‌های فصل های گذشته در شهر سوخته مشخص شد که با توجه به صنعتی بودن شهر سوخته و وجود کارگاه‌های صنعتی ساخت سفال و جواهرات در این منطقه، ساکنان شهر سوخته از درختان موجود در طبیعت محوطه برای سوخت استفاده می‌‌کرده اند. در شهر سوخته انواع سفالینه‌ها و ظروف سنگی، معرق کاری،انواع پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین نوع صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته پارچه بافی در آنجاست. تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه یکرنگ و چند رنگو قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به دست آمده و مشخص شده مردم این شهر با استفاده از نیزارهای باتلاق‌های اطراف هامون سبد و حصیر می‌‌بافتند و از این نی‌ها برای درست کردن سقف هم استفاده می‌‌کردند. صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر مشاغل مردمان شهر سوخته بوده است. شهر سوخته بدون شک جز شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است. اینک به برخی از این کشفیات و پیشرفت های شگفت انگیز اشاره می کنیم:
نخستین چشم مصنوعی جهان
برای نخستین بار در شهر سوخته یك چشم مصنوعی متعلق به 4800 سال پیش كشف شد. این چشم مصنوعی متعلق به زنی 25 تا 30ساله بوده که در یکی از گور های شهر سوخته مدفون شده بوده است.جمجمه زن صاحب چشم مصنوعی شهر سوخته چشم مصنوعی روی جمجمه او دیده می‌شود.
چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ او کار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان نزدیک به 4500 سال از ساخته شدن آن هنوز سالم است.جنس این چشم مصنوعی یافت شده هنوز بطور کامل مشخص نشده است اما به نظر می رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است.در روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ‌های داخل چشم توسط مفتول‌‌های طلایی به قطر كمتر از نیم میلیمتری طراحی شده‌اند. مردمك این چشم در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی كه تقریباً یك لوزی را تشكیل می‌دهند در پیرامون مردمك دیده می‌شود.سرپرست گروه باستان شناسي شهرسوخته سيد منصور سيد سجادي :براي نخستين بار در شهر سوخته يک چشم مصنوعي پيدا شد . مطالعات اوليه نشان داده اند که چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر شماره 6705 مصنوعي بودهاست . همين مطالعات نشان مي دهند که زير طاق ابروي زن مذکور آثار آبسه ديده مي شود. به علت طول زمان زيادي که بخش زيرين اين چشم مصنوعي با پلک چشم در تماس بوده است آثار ارگانيکي پلک چشم نيز در روي آن مشهوداست . جنس و ماده اي که چشم مذکور با آن ساخته شده است هنوز به دقت روشن نشده و تشخيص آن به آزمايشهاي بعدي موکول شده است اما به نظر مي رسد که چشم مزبور از جنس قير طبيعي که با نوعي چربي جانوري مخلوط شده است ساخته شده است . در روي اين چشم مصنوعي ريز ترين مويرگهاي داخل کره چشم توسط مفتول هاي طلايي به قطر کمتر از نيم ميلي متر طراحي شده اند مردمک چشم در وسط طراحي شده و جز از آن تعدادي خطوط موازي که تقریباً يک لوزي را تشکيل مي دهدند درپيرامون مردمک ديده مي شود از دو سوراخ جانبي واقع در دو سوي اين چشم مصنوعي جهت نگهداري و اتصال آن به حدقه چشم استفاده مي شده است . بررسي هاي انسان شناسانه نشانداده که به احتمال بسيار زياد زن مزبور داراي سني بين 25 تا 30 سال بوده و دو رگه (سياه و سفيد) بوده است . اشياء پيدا شده در اين قبر دو قسمتي عبارت بوده اند از ظرفهاي سفالي ، مهرهاي تزييني ، يک کيسه جرمي و يک آينه مفرقي . قدمت اين قبر و چشم مصنوعي به حدود 2800 سال بيش ازميلاد و 4800 سال پيش از اين مي رسد . مطالعه جهت دستيابي به اطلاعات بيشتر در اين مورد چشم و اسکلت ادامه دارد.
جراحی مغز در شهر سوخته
یکی شگفت‌انگیزترین یافتههای این شهر، پیدایی نشانه‌های کهن‌ترین جراحی مغز در شهر سوخته است. جمجمه‌ای از دختر دوازده یا سیزده ساله که در 4800 سالپیش، پزشکان آن دیار برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع درجمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کردند که مدت‌ها بعد از این عمل زنده مانده است.
اسكلت كامل پيدا شده از يك دختر 14 ساله كه مورد جراحي مغز قرار گرقته است...چهره اين دختر توسط اندام شناسان باستان شناس در تصوير فوق باز سازي شده است.
جراحی مغز شهرسوخته محل كشف اسكلتهاي مورد جراحي قرار گرفته به همراه وسایل زینتی و چندکوزه
خط کش 5 هزار ساله ی شهر سوخته
در طی کاوش های انجام گرفته در شهر سوخته یک خط کش ساخته شده از چوب آبنوس کشف شد. دکتر سید منصور سید سجادی، سرپرست هیات باستانشناسی شهر سوخته درباره خط کش کشف شده گفت: این خط کش به طول 10 سانتیمتر با دقت نیم میلیمتری و از جنس چوب آبنوس است. کشف خط کش در شهر سوخته زابل نشانگر این است که ساکنان این شهر باستانی دارای پیشرفت های زیادی در زمینه علم ریاضیات بوده اند.
قدیمی ترین تخته نرد جهان در شهر سوخته
از گور باستانی موسوم به شماره 761 کهن ترین تخته نرد جهان به همراه 60مهره ی آن در شهر سوخته پیدا شد. این تخته نرد بسیار قدیمی تر از تخته نردی است که در گورستان سلطنتی «اور» در بین النهرین پیدا شده بود.
تاس های بازی كشف شده به همراه تخته نرد در شهر سوخته
این تخته نرد از چوب آبنوس و به شکل مستطیل است. روی این تخته نرد، ماری که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته، نقش بسته است. این تخته نرد ۲۰ خانه بازی و ۶۰ مهره دارد. مهره ها که در یک ظرف سفالی در کنار تخت نرد قرار داشتند از سنگ های رایج در شهر سوخته یعنی از لاجورد، عقیق و فیروزه است.
نخستین انیمیشن جهان در شهر سوخته سیستان
باستان شناسان هنگام کاوش در گوری 5 هزار ساله جامی را پیدا کردند که نقش یک بز همراه با یک درخت روی آن دیده می شود. آن ها پس از بررسی این شی دریافتند نقش موجود بر آن برخلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه‌های تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد، به گونه‌ای که حرکت بز به سوی درخت را نشان می دهد. هنرمندی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته است در 5 حرکت، بزی را طراحی كند كه به سمت درخت حركتو از برگ آن تغذیه می کند.
باستان‌شناسان با نزدیک كردن این تصاویر به یكدیگر موفق شدند نمونه‌ای ازیك تصویر متحرك را در قالب یك فیلم 20 ثانیه‌ای به دست آورند.
سرپرست تیم كاوش در شهر سوخته درباره كشف اخیر خود گفت: «حركت بز به سوی درخت و تغذیه او از برگ درختان در 5 حركت مصور شده است. در این تصاویر نه تنها بز به سمت درخت حركت می‌كند، بلكه جهش وی و پریدن بز روی برگ درختان كاملا دیده می‌شود.»
به گفته این باستان‌شناس، بز از جمله حیواناتی است كه در رسیدن به ارتفاعات تبحر داشته و می‌تواند با یك حركت جهشی به سمت بالا حركت كند. هنرمن دنقاش شهر سوخته‌ای، با دقت و زبردستی موفق به تصویر كردن جهش این بزشده است.
از این جام برای نوشیدن استفاده می‌شده است. ارتفاع این جام 10 سانتیمتر است و روی یك پایه استوار شده است «سجادی» درباره منحصر به فرد بودن این تصاویر در دنیای باستانی گفت: «تاكنون در دوره‌های پیش از تاریخی چنین تصاویری دیده نشده و ما برای اولین بار به این تصویر در شهر سوخته برخورد كرده‌ایم. در بسیاری از ظروف، اشكالی را می‌بینیم كه تنها تكرار شده‌اند، اما حركتی در آنها دیده نمی‌شود. تحقیقات ما نشان داده است كه این نقش، قدیمی‌ترین ایده مردمان باستان برای ارایه «تصویر متحرك» و به تعبیر امروزی «انیمیشن» است.»
از دیگر اشیای مهم از میان هزاران شی یافت شده، می‌توان از سفال با امضای سفال‌گر بر روی آن، چکش، سوزن، شهرک‌های مسکونی و ساختمان‌های همه‌گانی هم‌چون آپارتمان، بذر خربزه، حبوبات، ماهی خشک کرده، برنج، زیره، کوره‌های سفالگری، کوره‌های ذوب فلزات، دکمه، تبر، بندکفش، قلاب، شانه سر، طناب، سبد، گل مو، قاب‌های چوبی، کفش، کمربند و ... نام برد.
گورستان شهر سوخته
لوح حسابداری شهر سوخته
این لوح ۱۱ سانتیمتر درازا و ۷ سانتیمتر پهنا دارد و دارای دو گونه نشانه است. یکی از نشانه ها خطوطی‌اند که نشانگر نوع کالای فرستاده شده ی همراهِ لوح است و دیگری سلسله شکل‌های مستطیلی عمق‌دار و باریکی است که نشان از تعداد و مقدار کالای ارسال‌شده دارد .
مهمترین نکته در ساختار این لوح اثر مُهر استوانه‌ای ارسال کننده روی جلد خام قدیمی آن است که در واقع به مثابه ی امضای امروز ما برای تایید بوده است.این لوح در عمق چهارمتری اتاق شماره ۲۷ منطقه مسکونیِ محوطه شهر سوخته پیدا شده است که متعلق به ۲۹۰۰ سال پیش از میلاد است.
در کتاب شهر سوخته نوشته ی منصور سیدسجادی چنین آمده است :
شهر سوخته ی سیستان ، شهر زنده ی هنر، خرد، دانش و صنعت انسان ایران زمین است. شهر رستم زال، سهراب دلاور، اسفندیار رویین تن، گرشاسپ اژدهاکش، کیخسرو و سیاوش، یعقوب عیار، و شهر حماسه ها و داستانهای تاریخی ایران زمین، شهری که بنا بر روایت های ایرانی، بنیاد و پایه نخستین گفتار نیک، پند و نیک و کردار نیک از آن سرچشمه گرفته است. شهر پیام مهر، شهر هنر و شهری که رزمگاه و خاستگه دلیران بود اما در نام و نشان آن نشانی از کشتار و جور و اجحاف دیده نشده، بلکه به خاستگاه عیاران و دلاوران شهرت یافته است. شهری که اسطوره برتری تمدن میانرودان (بین النهرین) را در هم شکست، شهر هزاران رمز و راز ناگشوده. اما به راستی این شهر كجاست، و در تاریخ این سرزمین چه جایگاهی دارد؟ مردم آنچه کسانی بودند و چه دستاوردهایی را به جامعه انسانی عرضه داشتند؟
گذشته از آن که در سفرنامه های سیاحان اروپایی آگاهی های پراکنده ای درباره منطقه های باستانی شهر سوخته وجود دارد، اما نخستین پژوهش علمی باستان شناختی به معنای نوین در شهر سوخته، حدود یکصد سال پیش توسط سر اورل اشتين، باستان شناس مجار - انگلیسی با کاوش تعداد محدودی گمانه آزمایشی انجام گرفت (1937 ,Stein). در نیمه نخست دهه ۱۹۶۰، گروه باستان شناسان مؤسسه ایزمئو به سرپرستی ماريتسيو توزی و مارچلو پیپرنو کار کاوش در این محل را آغاز کرد و در سال ۱۳۵۷ به کار خود پایان داد.از سال ۱۳۷۹ گروه باستان شناسان ایرانی سازمان میراث فرهنگی کشور، کار کاوش و پژوهش را دوباره در این محوطه آغاز کرد. این گروه در آغاز، کارخود را در بخش گورستان شهر متمرکز کرد و بعد از دو سال کاوش، کار و کاوش در سال ۱۳۷۹ ابتدا به منطقه یادمانی گسترش داده شد و سپس در سال۱۳۸۰ گمانه هایی در بخش مسکونی کاوش شد. سرانجام در سال ۱۳۸۱ بخش صنعتی شهر نیز مورد بررسی و کاوش قرار گرفت.
سرآغاز آگاهی ها از زندگی شهری در شهر سوخته به عصر مفرغ (هزاره چهارم پیش از میلاد) می رسد که انسان از فلزات برای ساخت ابزارهای مورد نیاز خود بهره برد. مجموع پژوهش ها نشان می دهد که جغرافيا عامل مؤثر در پیدایش، تکوین و نابودی این تمدن بوده است. اما و در اوج شکوفایی آثار مادی و فرهنگی کم نظیری در شهر سوخته پدید آمده است. کاوش های انجام شده در گورستان نیز انواع شیوه های تدفین را مشخص کرده است. مجموع این آگاهی ها نشان دهنده آن است که از حدود ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد تا حدود ۱۸۰۰ سال پیش از میلاد یعنی در طی ۱۶۰۰ سال چهار مرحله کلی در زندگی شهری این منطقه پدید آمده که در ۱۱ مرحله از کاوشها طبقه بندی شده اند.
نگارنده بر این باور است که نتایج کاوشها و پژوهش های علمی باستان شناختی نباید تنها در قالب گزارش هایی برای اظهار نظر کارشناسان و متخصصان این حوزه علمی نوشته شود، بلکه لازم است نتایج این گونه پژوهش ها با زبانی روان و ساده و در عین حال با رعایت همه موازین علمی به جامعه غیرمتخصص نیز ارائه شود تا افراد با گذشته درخشان خود آشنا شوند.
..........
همچنین بخوانید » چرا به شهر سوخته ، شهر "سوخته" می گویند ؟