کاروانسرای دیرگچین در شرقی‌ترین مسیر ارتباطی قم به سمت ری و تهران جدید قرار دارد.بر بنیاد داده های تاریخی، ساخت این کاروانسرا بهنگام «اردشیر ساسانی» باز میگردد، حتی کاوش‌های باستان شناسی و پژوهش های معماری در این سازه ی تاریخی نشانه‌هایی از دوره ی ساسانی را نمودار کرده و اگر چه قرار گرفتن این سازه در مسیر جاده ی ابریشم در سفرنامه‌های زیادی مانند "ابن‌حوقل" و "استخری" آمده است.
این کاروانسرا در دوره ی سلجوقی به شکل اساسی بازسازی شد و به گونه ی یک کاروانسرای چهار ایوانی با حیاط مرکزی درآمد و پس از آن در دوره ی صفویه دگرگونیها و افزودنهایی در آن انجام گرفت و این کار تا دوره ی قاجار ادامه داشت. در زمان ناصرالدین شاه، صدراعظم او «میرزا علی اصغرخان امین السطان» راه تاریخی قم به ری را از مسیر کاروانسرای دیرگچین به مسیر علی‌آباد تغییر داد و موجب شد که این بنا پس از حدود 17 قرن از رونق افتاده و به مرور متروک شود.
و شاید همین متروکه شدن تدریجی بود که به عشایر محلی اجازه داد حدود 200 سال این مکان را برای نگهداری گله‌های شتر خود استفاده کنند و شترها در این سال‌ها بخش بزرگی از دیوارهای بنا را سائیدند، تا زمانی که دو باستان‌شناس ایرانی و خارجی «دکتر کیانی» و «ماکسیم سیرو» این سازه را کشف کردند.
و سرانجام در یکم مهر 1382 به شماره 10480 به ثبت رسید و از همان زمان زیر دیدِ اداره ی میراث فرهنگی استان تهران درآمد و مرمت‌های اضطراری‌اش آغاز شد، تا دو سال بعد که با مستقل شدن قم، مالکیت این بنای تاریخی به میراث فرهنگی استان قم رسید و "مادر کاروانسراهای ایران" را از خطر تخریب قطعی نجات پیدا کرد.
وسعت «دیرگچین» حدود 10 هزار متر مربع است و خدمات تقریبا کاملی برای کسانی که در طول سفرهای خود از این منطقه استفاده می‌کرده‌اند، داشته و هنوز دارد. از مسجد گرفته تا شترخوان‌ها، حیاط خلوت مخصوص مهمانان ویژه که با دو نیم کردن شترخوان‌ها ایجادش کرده‌اند، آسیابی که حالا دیگر سنگ ندارد و سرویس‌های بهداشتی امروزی؛ آن‌هم از یکدیگر مجزا و آب‌انباری که بیرون از کاروانسرا و در چند قدمی آن است، به اعتقاد باستان‌شناسان همین وسعت زیاد و خدمات زیادش باعث شده تا به او لقب «مادر کاروانسراهای ایران» بدهند.
هرچند ممکن است کاروانسراهایی به تعداد انگشتان دست در کشور با این مشخصات باشند، اما همه این خدمات را ندارند، به خصوص دیوار حائلی که بین کاروانسرا از تل‌های خاک ایجاد کرده‌اند تا از آسیب زدن به این بنا با سیل و بادهای شدید و شن جلوگیری کنند.
مهدی زیدآبادی نژاد
