معماري شكوهمند ايران همواره چون گوهري تابان در ميان آثار معماري جهان مي درخشيده و از مرتبه اي بلند برخوردار بوده است . در اين ميان ، معماري مكتب اصفهان در دوره هاي گوناگون طلايه دار اين راه پرشكوه بوده و نام هنر و فرهنگ ايران را در گوشه و كنار جهان بلند آوازه كرده است . در دوره صفوي ، شهر اصفهان از چنان عظمت و شكوهي بهرمند شد كه نصف جهانش ناميدند . در ميان آثار معماري بازمانده از این عصر مجموعه مدرسه و بازارچه و كاروانسرايي برجاي مانده است كه در كنار خيابان چهارباغ اصفهان چون گوهري يگانه مي درخشد . اين مجموعه به دستور شاه سلطان حسين صفوي ، ساخته شد و آن را به مادر خويش پيشكش كرد . از اين رو ، مدرسه و كاروانسراي مادر شاه ناميده شد . از مجموعه بناهاي ياد شده ، مدرسه از همه مشهورتر و به اعتبار كاشيكاري ظريف و بي همانند آن ، از زيباترين آثار تاريخي اصفهان و جهان به شمار مي رود . اين شاه بيت معماري اسلامي كه با وقاري شكوهمند در كنار چهارباغ نشسته و بيشتر به نام مدرسه چهارباغ معروف است ، بيش از سه قرن است كه طالبان علوم ديني و دانشوران علوم الهي ، در كنار پيچ و تاب خاموش اما پرشور نقش كاشيهاي آبي ، در آن به تعليم و تعلم سرگرم اند . در آغاز ، انگيزه اصلي ساختن بازار و كاروانسرا استفاده از عوايد آنها براي نگهداري مدرسه و تامين معاش اهل مدرسه بوده است . بازار را ، كه در كنار ضلع شمالي مدرسه قرار دارد ، سقفي بلند از تاق ضربيهاي خوش نما پوشانده و حجره هاي دو طرف آن در دو طبقه ساخته شده است . اين بازارچه را پيشتر بازارچه بلند مي خواندند و امروز بازار هنر مي نامند . اكنون در حجره هاي اين بازار دست سازهاي بومي و سنتي به مشتريان عرضه مي شود و در حجره هاي فوقاني ، صنعتگران بومي به ساختن اين آثار مشغولند . هنوز هم در اين بازار اشيايي به مشتريان فروخته مي شود كه نامهاي خاطره برانگيزي را به ياد مي آورد : خاتم مينا ، قلمكار ، قلمزني ، منبت ، سوخت ، تذهيب ، معرق ، گلابتون ، زريبافي ... . از زمان ساخت مجموعه مدرسه و بازار و كاروانسرا سيصد سال مي گذرد . به نظر مي رسد بناي مدرسه مادر شاه در سال 1112 هجري قمري آغاز و تا سال 1128 به طول انجاميده است . تاريخهاي نقش شده در گوشه و كنار اين مدرسه ، زمان ساخت آن را مشخص مي كند . در كتيبه اي سال 1114 و بر كتيبه چوبي ديگري سال 1119 و در نقش حک شده بر در مدرسه ، سال 1120 و در كتيبه اي به خط عبدالرحيم جزايري ، سال 1122 نقش است .
با شكوفايي اقتصاد ايران در عصر صفوي ، ساختن بناهاي عظيم و سودمند همچون بازار ، پل ، سد ، آب انبار ، برج كبوتر ، رباط ، مسجد و مدرسه رواج يافت اما شاخص ترين بناهاي آن دوره ، مجموعه كاروانسراهاست كه هنوز هم برخي از آنها ، اگر چه ويران ، در گوشه و كنار اين سرزمين ، چه در كنار راه ها و چه در گوشه و كنار شهرها ، به چشم مي خورد . كاروانسراها تنها محل اطراق شبانه كاروانيان و رهگذران و باراندازي و بارگيري كاروانها نبود . كاروانسراهاي شهري همچنين فضايي مناسب براي نگهداري كالا و مبادلات بازرگاني بود . شاردن ، سياح اروپايي كه در زمان صفوي از اصفهان ديدن كرد ، تعداد كاروانسراهاي اصفهان را بيش از 1800 کاروانسرا خوانده است .
استواري و زيبايي از ويژگيهاي اصلي كاروانسراهاي صفوي است و مشابهتي كه كمابيش در ساختمان بيشتر آنها ديده مي شود ، اين گمان را تقويت مي كند كه همه آنها از روي طرحي نمونه ساخته شده اند . اگر چه گاهي تفاوتهاي اصلي در اجزاي اين بناها ديده مي شود ، اما عناصر عمده ، همچون حياط چهارگوش مركزي با اتاقهاي يك يا دو طبقه در گرداگرد آن به صورت قرينه و صفه ها با ايوانهاي جلوي اتاقها ويژگي مشترك بيشتر اين كاروانسراهاست .
در بازسازي كاروانسراي مادر شاه كوشش شده است كه شكلي كلي آن محفوظ بماند و تنها تغيير ظاهري ، درختكاري و آرايش صحن مركزي آن به شكل باغهاي اصيل ايراني است . در آب و هواي كويري و نيمه كويري ايران ، حياط قلب تپنده معماري است فضايي باز و مفرح كه طبيعت مهربان را با آب و گياه به كاشانه ما مي آورد و آن را از خشكي و سرماي بيرون محفوظ مي دارد . كاروانسراي مادر شاه نيز همچون ديگر كاروانسراهاي صفوي حياطي مربع شكل در ميان دارد كه طول هر ضلع آن هشتاد متر است . در نوسازي كاروانسرا اين حياط خاكي باغي پر گل و گياه شده است كه نهري به نام فرشادي (farreshadi)از ميان آن مي گذرد . در هر ضلع حياط ، ايواني قرار دارد كه حجره هاي دو طبقه سفيد رنگ در كنار آن صف كشيده اند . به گفته تاورنيه ، سياح اوپايي ، بازرگانان متمكن آن روزگار ، اتاقهاي پايين را به اتاقهاي بالا ترجيح مي دادند ، زيرا هم در تابستان خنك تر و هم به انبارها و باراندازهاي آنان نزديك تر بود . در آن زمان در صحن مركزي كاروانسرا سكويي دراز براي پياده كردن بارها تعبيه شده بود و اصطبلهايي نيز براي تيمار چهارپايان باركش وجود داشت . ايوان شمالي كاروانسرا به بازارچه شاهي و ايوان جنوبي به باغ فتح آباد باز مي شد كه امروز چيزي از آن آثار برجاي نيست .
سادگي و استواري اين بنا با فضايي دلگشا و آرام ، شكوه و زيبايي ميدان نقش جهان را به ياد مي آورد كه گوهر بازمانده از عهد صفوي است . اما شكوفايي عصر صفوي نيز پايدار نماند و در تند باد يورش افغانها به تاراج رفت . در دوره هاي بعد كاروانسراي مادرشاه نيز ، همچنين بسياري از بناهاي ديگر متروك ماند و تنهادر زمان حكومت ظل السلطان ، شاهزاده سفاك قاجار ، يك بار تعمير شد . سپس در عهد معاصر از اين بنا به عنوان آمادگاه پادگان اصفهان استفاده مي شد كه امروز نام خيابان آمادگاه يادگار آن دوران است . فضاي نسبتا وسيع اين كاروانسرا موجب شد كه در سالهاي بعد توقفگاه كاميونهاي حمل قند و شكر باشد و در سال 1336 شمسي كه بازسازي اين بنا آغاز شد ، با قرار ماهانه سي هزار ريال در اجاره اداره قند و شكر بود . همين بهره برداري نامناسب بود كه همراه با باران و آفتاب ، و بي اعتنايي مردمان ، بر سرعت ويراني كاروانسرا افزود . ديوارهاي آجري نماي داخلي ، بر اثر ضخامت كاهگل ،كه هر بار لايه اي بر لايه پيشين افزوده مي شد ، شكاف برداشته ،در زير وزن روز افزون بامها قد خم كرده بود ، پي هاي ضلع شرقي ، ديگر تاب نگهداري بنا را نداشت و ديوارها در آستانه سرنگوني بود . وضع ديگر قسمتها نيز چندان بهتر نبود . هم بنياد بنا و هم رنگ و آب آن را گذر بي امان روزگار بر باد داده بود . كاشيها فروريخته ، درها و پنجره هاي قديم به يغما رفته و سنگهاي كف ايوانها و نبش ديوارها ، به مرور ايام ساييده و فرسوده شده بود .
در همين زمان بود كه شركت سهامي بيمه ايران گام پيش نهاد و با پيشنهاد آندره گدار ، كه زماني رييس و در آن موقع مشاور اداره كل باستانشناسي بود ، تبديل كاروانسرا به مهمانخانه و طرح ساختمان مهمانسرا را كه بعدا مهمانسراي شاه عباس ناميده شد ، تصويب كرد (سال 1336) . با اين كار ، هم يك بناي ارزشمند تاريخي از انهدام نجات يافت ، هم خاطره كاربري نخستين آن ، يعني اقامتگاه مسافران و سياحان ، در شكل جديد مهمانسرا زنده ماند و هم فضايي بسيار چشم نواز و آبرومند در اين شهر پرآوازه ايراني به وجود آمد . اكنون ، زمزمه آب روان و رنگ و آب باغهاي ايراني ، جلوه هايي از معماري پرشكوه ايران اسلامي ، آثار هنري نشسته بر پيشاني ديوارها و ايوانهاي رفيع ، چشم انداز گنبد فيروزه پر نقش و نگار مهمانسراي عباسي را چنان در ياد و خاطر ميهمانان مي نشاند كه هرگز نمي توانند آن را فراموش كنند.
در اجاره نامه منعقد شده بين شركت بيمه ايران و متولي وقت مدرسه چهارباغ ، در مورد تعمير و يا احداث و نگهداري قسمتهاي مختلف بنا چنين آمده است : "" شركت بيمه ايران ملزم است به هزينه خود مهمانخانه اي در مورد اجاره بسازد و تمام اعيان ساختماني كه به وسيله شركت مذكور انجام خواهد شد متعلق به شركت مزبور است . نقشه مهمانخانه و عمليات ساختماني بايد با قانون عتيقات از لحاظ ابنيه تاريخي مغايرت نداشته باشد . آنچه از ساختمان سراي فتحيه (كاروانسرا) كه به موجب تشخيص اداره كل باستانشناسي برای بقاي آن لازم باشد ، شركت بيمه ملزم است به هر هزينه خود و بلاعوض تعمير و به حال فعلي حفظ نمايد .
با خريد مقداري از زمينهاي اطراف از شهرداري اصفهان و خريد و پرداخت سرقفلي مغازه هايي كه در بدنه جنوبي كاروانسرا احداث شده بود ، سرانجام در تابستان 1337 شمسي ، ساختمان مهمانسرا آغاز شد .
در بازسازي كاروانسرا دو هدف در نظر بود : حفظ اصالت نماي بيروني ، و تبديل حجره هاي كاروانسرا به اتاقهاي مهمانسرا .
نخست ديوارها و سقفها بازسازي گرديد . سپس اجزاي آسيب ديده مهار و قالب بندي شد و خشت خام با آجر يا بتون جايگزين گرديد . اكنون در اتاقهاي مجلل سمت شمالي ، نمونه كامل و تقريبا دست نخورده ديوارهاي قطور و تاق ضربي هاي مشهور به تاق و چشمه و تاقچه ها و رفهاي سيصد سال پيش را مي توان مشاهده كرد . در بازسازي ، كوشش شده است كه درها و پنجره ها اسلوب و چهره پيشين خود را حفظ كند . هر آنچه قابل مرمت بود تعمير گرديد و آنچه را دست زمان بر باد داده بود ، از نو ساخته شد .
در روند بازسازي ، تنگناهايي هم وجود داشت كه از آن ميان نبود پشتوانه مالي ، ناتواني پيمانكار و تغيير مديريت ، دست به دست داد و بناچار در سال 1341 كار تعطيل شد . تا اين زمان فقط سي و شش اتاق ضلع غربي ساخته شده بود . پس از دو سال توقف ، در اوايل سال 1344 ، دو پيمانكار جديد ادامه كار را به عهده گرفتند : شركت جنرال تكنيك براي كارهاي تاسيساتي و شركت دشت براي كارهاي ساختماني . سرانجام ساختمان جديد با اتاقها و سرسراها ، و باغ مهمانسرا با غرفه هاي اطراف آن ، به شكل كنوني آماده بهره برداري شد . اما اين كه چنين بنايي را چگونه بايد آراست ، هنوز روشن نبود . در آغاز قرار بود باغ مهمانسرا اصالت خود را حفظ كند و قسمتهاي ديگر ، شكل يك بناي ساده امروزي را داشته باشد . اما هر چه كار پيش مي رفت اين انديشه قوت مي گرفت كه در قسمتهاي نوساز نيز از آذينها و طرحهاي اصيل ايراني استفاده شود . اصفهان كانون هنرهاي دستي بود و سزاوار بود كه مهمانسراي اين شهر جلوه گاهي از هنرهاي اصيل بومي باشد . سرانجام همه طرحهاي ارائه شده طرح شادروان استاد بهادري ، رئيس هنرستان هنرهاي زيباي اصفهان ، از همه چشمگيرتر بود ، اما اجراي آن طرح ، دگرگونيهاي كلي در ساختمان اصلي مهمانسرا و هزينه اي گزاف و زماني دراز را مي طلبيد . هشت سال بود كه سرمايه اي هنگفت راكد مانده بود و به مصلحت نبود كه استفاده از اين بنا بيش از اين به تاخير انجامد .
سرانجام ، مهندس مهدي ابراهيميان براي تهيه طرح آرايش فضاي داخلي مهمانسرا و اجراي آن انتخاب گرديد . وي ، هم با شيوه هاي گوناگون هنرهاي اصيل ايراني آشنايي داشت و هم از شور و شوق فراوان براي زنده كردن هنرهاي متنوع ايراني برخوردار بود . آشنايي ايشان با بسياري از هنرمندان اصفهاني كه در آن زمان به دليل نبودن زمينه فعاليت مساعد ، كم كم گوشه مي گرفتند نيز عامل ديگري در انتخاب نامبرده بود . وي علاوه بر تهيه طرحها ، اجراي آنها را نيز به عهده گرفت . سرانجام گروهي متشكل از يكصد و پنجاه نفر از طراحان و نقش پردازان و گچبران و مشبك سازان و آينه كاران ، كه بعدها عنوان گروه هنري مهر را براي خود برگزيدند ، كار تزئين مهمانسرا را از اوايل تابستان 1345 آغاز كرد و تا آخر همان سال به پايان رسانيد . علاوه بر اين ، در اجراي اين طرح ، جوانان و هنر آموزان تازه كار نيز عملا آموزش داده شدند .
اداره چنين مهمانسرايي نيز از حساسيت ويژه اي برخوردار بود . براي اين كار ، پس از مطالعه و دقت فراوان ، گروه هتلداري نگرسكو از فرانسه انتخاب شد كه از مهر 1344 به مدت دو سال اين مسئوليت را عهده دار بود . از آن پس مديريت مهمانسرا به مديران ايراني سپرده شد . اين مديران بيشتر از ميان كارمندان عاليرتبه شركت بيمه ايران انتخاب مي شدند . در سال 1351 شركت بيمه ايران تصميم گرفت به توسعه مهمانسرا بپردازد. اين توسعه تنها از جانب شرق امكان پذير بود . بنابراين با خريد يازده هزار و پانصد متر مربع زمين كناره ضلع شرقي ، بخش ضميمه مهمانسرا ، كه مي توان آن را مهمانسرايي مستقل و مجهز دانست ، با هشتاد اتاق ،سرسراي ورودي ، رستوران ، تالار سخنراني بزرگ و تمامي امكانات يك مهمانسرا ساخته شد . اينجا هم كار آراستن ديوارها و سقفها به مهندس ابراهيميان سپرده شد و همان هنرمندان و صنعتگران پيشين ، اجراي طرحهاي تازه و اصيل را برعهده گرفتند .
معماري شكوهمند ايران همواره چون گوهري تابان در ميان آثار معماري جهان مي درخشيده و از مرتبه اي بلند برخوردار بوده است . در اين ميان ، معماري مكتب اصفهان در دوره هاي گوناگون طلايه دار اين راه پرشكوه بوده و نام هنر و فرهنگ ايران را در گوشه و كنار جهان بلند آوازه كرده است . در دوره صفوي ، شهر اصفهان از چنان عظمت و شكوهي بهرمند شد كه نصف جهانش ناميدند . در ميان آثار معماري بازمانده از این عصر مجموعه مدرسه و بازارچه و كاروانسرايي برجاي مانده است كه در كنار خيابان چهارباغ اصفهان چون گوهري يگانه مي درخشد . اين مجموعه به دستور شاه سلطان حسين صفوي ، ساخته شد و آن را به مادر خويش پيشكش كرد . از اين رو ، مدرسه و كاروانسراي مادر شاه ناميده شد . از مجموعه بناهاي ياد شده ، مدرسه از همه مشهورتر و به اعتبار كاشيكاري ظريف و بي همانند آن ، از زيباترين آثار تاريخي اصفهان و جهان به شمار مي رود . اين شاه بيت معماري اسلامي كه با وقاري شكوهمند در كنار چهارباغ نشسته و بيشتر به نام مدرسه چهارباغ معروف است ، بيش از سه قرن است كه طالبان علوم ديني و دانشوران علوم الهي ، در كنار پيچ و تاب خاموش اما پرشور نقش كاشيهاي آبي ، در آن به تعليم و تعلم سرگرم اند . در آغاز ، انگيزه اصلي ساختن بازار و كاروانسرا استفاده از عوايد آنها براي نگهداري مدرسه و تامين معاش اهل مدرسه بوده است . بازار را ، كه در كنار ضلع شمالي مدرسه قرار دارد ، سقفي بلند از تاق ضربيهاي خوش نما پوشانده و حجره هاي دو طرف آن در دو طبقه ساخته شده است . اين بازارچه را پيشتر بازارچه بلند مي خواندند و امروز بازار هنر مي نامند . اكنون در حجره هاي اين بازار دست سازهاي بومي و سنتي به مشتريان عرضه مي شود و در حجره هاي فوقاني ، صنعتگران بومي به ساختن اين آثار مشغولند . هنوز هم در اين بازار اشيايي به مشتريان فروخته مي شود كه نامهاي خاطره برانگيزي را به ياد مي آورد : خاتم مينا ، قلمكار ، قلمزني ، منبت ، سوخت ، تذهيب ، معرق ، گلابتون ، زريبافي ... . از زمان ساخت مجموعه مدرسه و بازار و كاروانسرا سيصد سال مي گذرد . به نظر مي رسد بناي مدرسه مادر شاه در سال 1112 هجري قمري آغاز و تا سال 1128 به طول انجاميده است . تاريخهاي نقش شده در گوشه و كنار اين مدرسه ، زمان ساخت آن را مشخص مي كند . در كتيبه اي سال 1114 و بر كتيبه چوبي ديگري سال 1119 و در نقش حک شده بر در مدرسه ، سال 1120 و در كتيبه اي به خط عبدالرحيم جزايري ، سال 1122 نقش است .
با شكوفايي اقتصاد ايران در عصر صفوي ، ساختن بناهاي عظيم و سودمند همچون بازار ، پل ، سد ، آب انبار ، برج كبوتر ، رباط ، مسجد و مدرسه رواج يافت اما شاخص ترين بناهاي آن دوره ، مجموعه كاروانسراهاست كه هنوز هم برخي از آنها ، اگر چه ويران ، در گوشه و كنار اين سرزمين ، چه در كنار راه ها و چه در گوشه و كنار شهرها ، به چشم مي خورد . كاروانسراها تنها محل اطراق شبانه كاروانيان و رهگذران و باراندازي و بارگيري كاروانها نبود . كاروانسراهاي شهري همچنين فضايي مناسب براي نگهداري كالا و مبادلات بازرگاني بود . شاردن ، سياح اروپايي كه در زمان صفوي از اصفهان ديدن كرد ، تعداد كاروانسراهاي اصفهان را بيش از 1800 کاروانسرا خوانده است .
استواري و زيبايي از ويژگيهاي اصلي كاروانسراهاي صفوي است و مشابهتي كه كمابيش در ساختمان بيشتر آنها ديده مي شود ، اين گمان را تقويت مي كند كه همه آنها از روي طرحي نمونه ساخته شده اند . اگر چه گاهي تفاوتهاي اصلي در اجزاي اين بناها ديده مي شود ، اما عناصر عمده ، همچون حياط چهارگوش مركزي با اتاقهاي يك يا دو طبقه در گرداگرد آن به صورت قرينه و صفه ها با ايوانهاي جلوي اتاقها ويژگي مشترك بيشتر اين كاروانسراهاست .
در بازسازي كاروانسراي مادر شاه كوشش شده است كه شكلي كلي آن محفوظ بماند و تنها تغيير ظاهري ، درختكاري و آرايش صحن مركزي آن به شكل باغهاي اصيل ايراني است . در آب و هواي كويري و نيمه كويري ايران ، حياط قلب تپنده معماري است فضايي باز و مفرح كه طبيعت مهربان را با آب و گياه به كاشانه ما مي آورد و آن را از خشكي و سرماي بيرون محفوظ مي دارد . كاروانسراي مادر شاه نيز همچون ديگر كاروانسراهاي صفوي حياطي مربع شكل در ميان دارد كه طول هر ضلع آن هشتاد متر است . در نوسازي كاروانسرا اين حياط خاكي باغي پر گل و گياه شده است كه نهري به نام فرشادي (farreshadi)از ميان آن مي گذرد . در هر ضلع حياط ، ايواني قرار دارد كه حجره هاي دو طبقه سفيد رنگ در كنار آن صف كشيده اند . به گفته تاورنيه ، سياح اوپايي ، بازرگانان متمكن آن روزگار ، اتاقهاي پايين را به اتاقهاي بالا ترجيح مي دادند ، زيرا هم در تابستان خنك تر و هم به انبارها و باراندازهاي آنان نزديك تر بود . در آن زمان در صحن مركزي كاروانسرا سكويي دراز براي پياده كردن بارها تعبيه شده بود و اصطبلهايي نيز براي تيمار چهارپايان باركش وجود داشت . ايوان شمالي كاروانسرا به بازارچه شاهي و ايوان جنوبي به باغ فتح آباد باز مي شد كه امروز چيزي از آن آثار برجاي نيست .
سادگي و استواري اين بنا با فضايي دلگشا و آرام ، شكوه و زيبايي ميدان نقش جهان را به ياد مي آورد كه گوهر بازمانده از عهد صفوي است . اما شكوفايي عصر صفوي نيز پايدار نماند و در تند باد يورش افغانها به تاراج رفت . در دوره هاي بعد كاروانسراي مادرشاه نيز ، همچنين بسياري از بناهاي ديگر متروك ماند و تنهادر زمان حكومت ظل السلطان ، شاهزاده سفاك قاجار ، يك بار تعمير شد . سپس در عهد معاصر از اين بنا به عنوان آمادگاه پادگان اصفهان استفاده مي شد كه امروز نام خيابان آمادگاه يادگار آن دوران است . فضاي نسبتا وسيع اين كاروانسرا موجب شد كه در سالهاي بعد توقفگاه كاميونهاي حمل قند و شكر باشد و در سال 1336 شمسي كه بازسازي اين بنا آغاز شد ، با قرار ماهانه سي هزار ريال در اجاره اداره قند و شكر بود . همين بهره برداري نامناسب بود كه همراه با باران و آفتاب ، و بي اعتنايي مردمان ، بر سرعت ويراني كاروانسرا افزود . ديوارهاي آجري نماي داخلي ، بر اثر ضخامت كاهگل ،كه هر بار لايه اي بر لايه پيشين افزوده مي شد ، شكاف برداشته ،در زير وزن روز افزون بامها قد خم كرده بود ، پي هاي ضلع شرقي ، ديگر تاب نگهداري بنا را نداشت و ديوارها در آستانه سرنگوني بود . وضع ديگر قسمتها نيز چندان بهتر نبود . هم بنياد بنا و هم رنگ و آب آن را گذر بي امان روزگار بر باد داده بود . كاشيها فروريخته ، درها و پنجره هاي قديم به يغما رفته و سنگهاي كف ايوانها و نبش ديوارها ، به مرور ايام ساييده و فرسوده شده بود .
در همين زمان بود كه شركت سهامي بيمه ايران گام پيش نهاد و با پيشنهاد آندره گدار ، كه زماني رييس و در آن موقع مشاور اداره كل باستانشناسي بود ، تبديل كاروانسرا به مهمانخانه و طرح ساختمان مهمانسرا را كه بعدا مهمانسراي شاه عباس ناميده شد ، تصويب كرد (سال 1336) . با اين كار ، هم يك بناي ارزشمند تاريخي از انهدام نجات يافت ، هم خاطره كاربري نخستين آن ، يعني اقامتگاه مسافران و سياحان ، در شكل جديد مهمانسرا زنده ماند و هم فضايي بسيار چشم نواز و آبرومند در اين شهر پرآوازه ايراني به وجود آمد . اكنون ، زمزمه آب روان و رنگ و آب باغهاي ايراني ، جلوه هايي از معماري پرشكوه ايران اسلامي ، آثار هنري نشسته بر پيشاني ديوارها و ايوانهاي رفيع ، چشم انداز گنبد فيروزه پر نقش و نگار مهمانسراي عباسي را چنان در ياد و خاطر ميهمانان مي نشاند كه هرگز نمي توانند آن را فراموش كنند.
در اجاره نامه منعقد شده بين شركت بيمه ايران و متولي وقت مدرسه چهارباغ ، در مورد تعمير و يا احداث و نگهداري قسمتهاي مختلف بنا چنين آمده است : "" شركت بيمه ايران ملزم است به هزينه خود مهمانخانه اي در مورد اجاره بسازد و تمام اعيان ساختماني كه به وسيله شركت مذكور انجام خواهد شد متعلق به شركت مزبور است . نقشه مهمانخانه و عمليات ساختماني بايد با قانون عتيقات از لحاظ ابنيه تاريخي مغايرت نداشته باشد . آنچه از ساختمان سراي فتحيه (كاروانسرا) كه به موجب تشخيص اداره كل باستانشناسي برای بقاي آن لازم باشد ، شركت بيمه ملزم است به هر هزينه خود و بلاعوض تعمير و به حال فعلي حفظ نمايد .
با خريد مقداري از زمينهاي اطراف از شهرداري اصفهان و خريد و پرداخت سرقفلي مغازه هايي كه در بدنه جنوبي كاروانسرا احداث شده بود ، سرانجام در تابستان 1337 شمسي ، ساختمان مهمانسرا آغاز شد .
در بازسازي كاروانسرا دو هدف در نظر بود : حفظ اصالت نماي بيروني ، و تبديل حجره هاي كاروانسرا به اتاقهاي مهمانسرا .
نخست ديوارها و سقفها بازسازي گرديد . سپس اجزاي آسيب ديده مهار و قالب بندي شد و خشت خام با آجر يا بتون جايگزين گرديد . اكنون در اتاقهاي مجلل سمت شمالي ، نمونه كامل و تقريبا دست نخورده ديوارهاي قطور و تاق ضربي هاي مشهور به تاق و چشمه و تاقچه ها و رفهاي سيصد سال پيش را مي توان مشاهده كرد . در بازسازي ، كوشش شده است كه درها و پنجره ها اسلوب و چهره پيشين خود را حفظ كند . هر آنچه قابل مرمت بود تعمير گرديد و آنچه را دست زمان بر باد داده بود ، از نو ساخته شد .
در روند بازسازي ، تنگناهايي هم وجود داشت كه از آن ميان نبود پشتوانه مالي ، ناتواني پيمانكار و تغيير مديريت ، دست به دست داد و بناچار در سال 1341 كار تعطيل شد . تا اين زمان فقط سي و شش اتاق ضلع غربي ساخته شده بود . پس از دو سال توقف ، در اوايل سال 1344 ، دو پيمانكار جديد ادامه كار را به عهده گرفتند : شركت جنرال تكنيك براي كارهاي تاسيساتي و شركت دشت براي كارهاي ساختماني . سرانجام ساختمان جديد با اتاقها و سرسراها ، و باغ مهمانسرا با غرفه هاي اطراف آن ، به شكل كنوني آماده بهره برداري شد . اما اين كه چنين بنايي را چگونه بايد آراست ، هنوز روشن نبود . در آغاز قرار بود باغ مهمانسرا اصالت خود را حفظ كند و قسمتهاي ديگر ، شكل يك بناي ساده امروزي را داشته باشد . اما هر چه كار پيش مي رفت اين انديشه قوت مي گرفت كه در قسمتهاي نوساز نيز از آذينها و طرحهاي اصيل ايراني استفاده شود . اصفهان كانون هنرهاي دستي بود و سزاوار بود كه مهمانسراي اين شهر جلوه گاهي از هنرهاي اصيل بومي باشد . سرانجام همه طرحهاي ارائه شده طرح شادروان استاد بهادري ، رئيس هنرستان هنرهاي زيباي اصفهان ، از همه چشمگيرتر بود ، اما اجراي آن طرح ، دگرگونيهاي كلي در ساختمان اصلي مهمانسرا و هزينه اي گزاف و زماني دراز را مي طلبيد . هشت سال بود كه سرمايه اي هنگفت راكد مانده بود و به مصلحت نبود كه استفاده از اين بنا بيش از اين به تاخير انجامد .
سرانجام ، مهندس مهدي ابراهيميان براي تهيه طرح آرايش فضاي داخلي مهمانسرا و اجراي آن انتخاب گرديد . وي ، هم با شيوه هاي گوناگون هنرهاي اصيل ايراني آشنايي داشت و هم از شور و شوق فراوان براي زنده كردن هنرهاي متنوع ايراني برخوردار بود . آشنايي ايشان با بسياري از هنرمندان اصفهاني كه در آن زمان به دليل نبودن زمينه فعاليت مساعد ، كم كم گوشه مي گرفتند نيز عامل ديگري در انتخاب نامبرده بود . وي علاوه بر تهيه طرحها ، اجراي آنها را نيز به عهده گرفت . سرانجام گروهي متشكل از يكصد و پنجاه نفر از طراحان و نقش پردازان و گچبران و مشبك سازان و آينه كاران ، كه بعدها عنوان گروه هنري مهر را براي خود برگزيدند ، كار تزئين مهمانسرا را از اوايل تابستان 1345 آغاز كرد و تا آخر همان سال به پايان رسانيد . علاوه بر اين ، در اجراي اين طرح ، جوانان و هنر آموزان تازه كار نيز عملا آموزش داده شدند .
اداره چنين مهمانسرايي نيز از حساسيت ويژه اي برخوردار بود . براي اين كار ، پس از مطالعه و دقت فراوان ، گروه هتلداري نگرسكو از فرانسه انتخاب شد كه از مهر 1344 به مدت دو سال اين مسئوليت را عهده دار بود . از آن پس مديريت مهمانسرا به مديران ايراني سپرده شد . اين مديران بيشتر از ميان كارمندان عاليرتبه شركت بيمه ايران انتخاب مي شدند . در سال 1351 شركت بيمه ايران تصميم گرفت به توسعه مهمانسرا بپردازد. اين توسعه تنها از جانب شرق امكان پذير بود . بنابراين با خريد يازده هزار و پانصد متر مربع زمين كناره ضلع شرقي ، بخش ضميمه مهمانسرا ، كه مي توان آن را مهمانسرايي مستقل و مجهز دانست ، با هشتاد اتاق ،سرسراي ورودي ، رستوران ، تالار سخنراني بزرگ و تمامي امكانات يك مهمانسرا ساخته شد . اينجا هم كار آراستن ديوارها و سقفها به مهندس ابراهيميان سپرده شد و همان هنرمندان و صنعتگران پيشين ، اجراي طرحهاي تازه و اصيل را برعهده گرفتند .
بن مایه :
www.abbasihotel.ir