مهرمیهن | رسانه ی فرهنگ ایران

نگاره ی شیر در هنر ایران باستان

بررسی آثار باستانی نشان دهنده ی تصاویر بسیاری از تقش شیر است. شیر پادشاه درندگان و حیوان پر قدرتی است که از دیرباز مورد توجه و هماورد دلاوران نامی ایران بوده است. قدمت نقش شیر در آثار باستانی دست کم به هزار سال پیش میرسد. تصویر این حیوان در هنر هخامنشی و نقش برجسته های تخت جمشید و شوش حک شده است (شکل 1).

با نگرش بر فرش ابریشمی حیواندار موزه متروپولیتن

همچنین میتوان آنرا در بسیاری از ظروف و منسوجات ساسانی مشاهده کرد (شکل 2/3). بر برخی از مهرهای اشکانیان و ساسانیان نیز تصویرشیر نقش شده است (ژوله، 1384 :ص 21). در دوره اسلامی، نقش شیر به منزله مظهر قدرت و شجاعت باقی ماند، با هوشمندی خاص ایرانیان عملکردی جدید پیدا کرد و به یکی از عوامل سنتی دین جدید تبدیل شد. به این صورت که حضرت علی به شیر خدا ملقب شده، شیر به نمادی از شجاعت و شهامت او تبدیل شد ودر ادبیات این دوران نیز نمود یافت ( خودی همان، 1385 : ص 100/101).

مولوی هم در دیوان شمس و هم در مثنوی معنوی از امام علی به عنوان شیر حق یاد میکند. در زیارت مطلقه امام علی در مفاتیح الجنان نیز از اما علی با عنوان شیر صحنه های کارزار یاد شده است.

سلجوقیان نیز به نشان شیر اهمیت زیادی میدادند، این اهمیت در آثار هنری این دوره مشهود است، چنان که شیر و خورشید نیزدر این دوران دیده میشود. شیر در هنر دوران ساسانی و اسلامی به حیات خود ادامه داد، تقریبا تمام ویژگیها و نمادهای خود را انتقال داد، آمیزه های اعتقادی مذهبی اسلام نیز آنرا پذیرفت. در هنر اسلامی نیز صحنه شکار شاهی شیر، نبرد شیر با غزال یا قوچ، نقش شیرهای متقابل قرینه ـ که بیشتر نقش تزیینی داشتندـ و سایر حالتها، پذیرفته شد.

شکل شیر، پیش از اسلام و پس از آن، مورد توجه قفل سازان بوده (شکل 4) و برخی از بهترین قفلهای قرون اولیه اسلامی بشکل شیر ساخته شده است(تانولی، 1386: ص62). نقش شیر در دوران اسلام را میتوان در پارچه های آل بویه و در ادامه سبک پارچه های ساسانی دنبال کرد در این پارچه ها، معمولا دو شیر به منزله نگهبان و محافظ، در دو طرف درخت زندگی طراحی شده اند که به صورتهای مختلف نشسته، ایستاده، نیمرخ و تمام رخ و گاهی بالدار به تصویر در آمده اند (خودی، 1385:ص 101).

شیر در صحنه های گرفت و گیر

نقوش گرفت و گیر در اصطلاح، به صحنه های نبرد میان دو یا چند حیوان اطلاق میشود که در مقابل هم قدرت نمایی می کنند. آثار کهن فراوانی موجود است که از شکار شدن یک حیوان توسط حیوان دیگر حکایت میکند، آثاری که در بیشتر حجاریها، دیوار کاخها، ظروفهای فلزی و ابزار آلات و غیره، یکی از اصلی ترین موضوعهای هنری کهن را به خود اختصاص میدهد.

بیشتر تصاویر این فرش شامل درگیری دو حیوان با یکدیگر است. بطور کلی 9 صحنه گرفت و گیر بین حیوانات مختلف اعم از شیر، اژدها، ببر و کفتار مشاهده میشود که 6 تصویر از آن به درگیری با شیر در صحنه های گرفت وگیر با موجود تخیلی، در نبرد با گاو، غزال و بز کوهی اختصاص یافته است.

همچنین موجودی شیرنما با رنگی مشکی، شانه های شعله ور و دم منگوله دار به نحو بسیار زیبایی تصویر شده اند که جدا گانه به هر کدام میپردازیم.

شکار غزال

در اولین ردیف از 6 ردیف حیواناتی که در این فرش طراحی شده اند، خرگوش و روباهی نظاره گر صحنه ای هستند که شیر، غزال را شکار میکند. یک جفت خرگوش در گوشه سمت چپ فرش در حال گریزاند. شیر به غزال حمله برده و ران آنرا به دندان گرفته است، در حالی که دو حیوان در خلاف جهت یکدیگرند وغزال گرفتار به پشت بر روی زمین افتاده است (شکل 4) شیر برای جلوگیری از آسیب رساندن به حیوان، پای آنرا با پنجه های خود مهار کرده است.

هنرمند با ابداع شیوه جدید در طراحی این صحنه، از یک نواختی آن پرهیز کرده است، اوج هنر طبیعت پردازی را به نمایش گذشته است، گویی چنین صحنه هایی را از نزدیک شاهد بوده است. مشابه این صحنه را در پارچه هایی که از قرن 10 بدست آمده است میبینیم.

هنرمندان که وظیفه دارند باورهای مردم را در قالب هنر جاودان کرده با عینیت بخشیدن به اندیشه های آنها را ملموس تر کنند، برای نشان دادن چیرگی فصل گرما بر فصل سرما حیوانهای وحشی چون شیر و ببر که نمادی از گرما و تابستان هستند در حال قلبه و شکار حیوانی اهلی چون گاو و بز که نماد سرما هستند، نشان میدهند تل یاد آوری کنند که این نوع شکار نزد ایرانیان بسیار مقدس است.

حمله ی شیر از پشت به حیوان

در ردیف دوم صحنه درگیری شیر و گاو، نبرد ببر و کفتار، و موجودی افسانه ای که به پایین نگاه میکند را مشاهده میکنیم. شیر از پشت به گاو وحشی حمله کرده است دو حیوان هم جهت هستند، شیر بر پشت گاو یورش برده، در حالیکه کمر گاو را به دندان گرفته و پنجه را در پشت حیوان فرو برده است. از اینگونه نقشها در هنر ایران فراوان دیده میشود(شکل 6). در فرهنگ پیشینیان ما دیو، پری و اهریمن جایگاه ویژه ای داشتند.

در بررسی نقوش مهرهای ایلامی این دیوها را میببینیم، دیوهایی که اغلب به شکلهای گاو یا شیر بوده اند و در پیدایش و آفرینش عناصر طبیعی دخالت داشته اند. گاهی هم آنها را در نبرد سهمگین با یکدیگر مشاهده میکنیم.

نمونه بارز دیگر، صحنه درگیری شیر در تخت جمشید است (شکل7). عده ایی آنرا جدال نیکی و بدی یا خیر و شر میدانند، اما از آنجا که هیچکدام از این دو حیوان بد و اهریمینی نیستند چنین تعبیری درست بنظر نمیرسد. جدال شیر و گاو نقش است که از روزگاران قدیم ایران و هزاران سال پیش از هخامنشیان به یادگار مانده است. آثار پیروزی شیر یا گاو در نقش هیچ یک از این جدالها دیده نمیشود. شیر در نزد ماد ها و پارسی ها جلوه ای از جلوه های میترا یا مهر است که پس از اهورامزدا از گرامیترین فرشتگان به شمار میرود ( پور عبد الله، 1377: ص157).

همین ویژگی ها را  در تصاویری که طبق آن شیر بز زکوهی را شکار میکند دیده میشود. در اینجا گاو جای خود را به بز کوهی داده است (شکل8). با مقایسه نقش برجسته تخت جمشید (شکل7) و تصاویر فرش مورد نظر ملاحظه میکنیم که درگیری شیر و گاو با آثار بدست آمده از هنر  هخامنشی شباهت بسیاری دارد زیرا در هر دو مورد شیر شکارش را با پنجه و دندان دربر گرفته است. شکار هم که چاره ای جز تسلیم شدن ندارد تسلیم قدرت شیر است. ویژگی دیگر دو تصویر شکار غزال و بز کوهی این است که هر دو شکار با رضا و رغبت خود را تسلیم شکارچی کرده اند، حتی کوچکترین اثری از درد و ناراحتی در چهره آنها پیدا نیست. این ویژگی را در نگاره های دوران بعد از اسلام نیز میبینیم.

آقای امیر حسینی در کتاب رموز نهفته در هنر نگارگری در این باره مینویسد: مسلمانان معتقدند اراده خداوند بالاتر از هر اراده ای است و آنچه باید به فرمان خدا باید انجام شود به حتم انجام خواهد یافت و هیچ قدرتی را توان رویارویی با امر نافذ پروردگار نیست. همچنین خداوند در جایجاه قرآن و سابر کتب مقدس از پیامبران می خواهد که بشیر و نذیر باشند و انسانها را از قوه قهریه و خشم خدا بیم دهند و از طرفی آنها را به بخشایش و مهربانی او امیدوار کنند. پس از انسان برای فرار از خشم و قهر خداوند چاره ای نمی بینند و جایی پیدا نمی کنند مگر باز به دامان پر مهر و عطوفت وی باز گردند و خویشتن را ببی چو و چرا تسلیم اقتدارش گردانند. پس در هنر نگار گری حیوانی که خود را با میل و رضا در اختیار شکارچی قرار داده یادآور انسانی است که حتی از قوه قهریه خداوند نیز به خود او پناهنده شده است تا در پناه حمایت پروردگار عیبها و ضعف هایش پوشیده و بخشوده شوند (امیر حسینی، 1387: ص 54).

همچنین تاثیر هنرمدان نگار گر در هنر دوره صفویه و بویژه فرش انکار نشدنی است، چه بسا بسیاری از فرشها را همین نگارگران طراحی کرده باشند. پس بعید بنظر نمیرسد که تفکرات وعقاید آنان در ترسیم حیوانات طرحای فرش نیز رسوخ کرده باشد.

حمله ی شیر از روبرو به گاو

در ردیف پنجم این فرش صحنه حمله شیر از روبه رو به گاوی اهلی را میبینیم. باز هم شیر به پشت هیوان جهیده و آنرا به دندان گرفته است (شکل 9). بنظر میرسد طراح در شکل 7 بدن شیر و گاو را بدون تغییر تنها در مقابل هم قرار داده است. شیر یک پای خود را بر روی زمین قرار داده است و پای دیگر مانع حرکت و فرار گاو شده است.

این صحنه در هنر هخامنشی نیز نقش بسته است از جمله در ظرفی که در موزه شهر سنت سیناتی در آمریکا نگهداری میشود ( کاسه ای از درکوهی یا بلور سنگی) ( شکل 10). ترسیم عظلات نیرومند و پنجه های قوی و چنگالهای قرمز رنگی که به دقت و به وضوح در بدن گاو فرو شده تاکیدی بر خشونت و سبعیت صحنه شکار است. در فرشهای موزه لوور و تهران این صحنه تکرار شده است.

نبرد شیر با حیوان تخیلی

درمیان صحنه های گرفت و گیری که در این فرش بصورت واقع گرایانه طراحی شده اند تصاویری از صحنه های افسانه ای و تخیلی مانند شکار اژدها نیز دیده میشوند. همچنین درگیری شیر با حیوانی افسانه ای که حیوانی شبیه گاوها و سری همچون اژدها دارد جالب توجه است. در ا ین تصویر هنرمند سر اژدهایی را که در مرکز فرش قرار دارد تقریبا بدون تغییر بر روی بدن گاوی که در شکل 7 دیدیم قرار داده و با تغییر در رنگ و شیوه طراحی دم حیوان آنرا از سایر حیوانات مجزا کرده است ( شکل 17/18).

همچنین در طراحی هر دو جانور یال و دم و استفاده از شانه ای شعله ور و دم منگوله دار بسیار متفاوت از طرح های قبلی است و جنبه افسانه ای و فرا واقع گرایانه دارد. این ویژگی ها با تصئیر نگاره ای که از آن دوره بدست آمده قابل مقایسه است.

صادقی بیگ ضمن تحذیر نگار گران از تقلید خنده آور از استادان پیشین در ترسیم انسان و حیوان یادآوری میکند که درباره حیوان باید به شکلی هنرمندانه تقلید کرد او اقسام شکلهای حیوانی را چنین برمیشمارد: پرنده سیورغ، اژدهای اژد، شیر و گاو گنج یا گاو نگهبان سپس به نقش گرفت و گیر یعنی درگیری حیوانات در کشمکش را توسیف کرده اند به هنرمندان سفارش میکند، از سستی در ناگارش حیوانات بپرهیزند، آنها را گرم نبرد با یکدیگر نشان دهند و طرح ها را تکرار نکنند تا یکنواختی پیش نیاید. استفاده از این شکلهای حیوانی در کتابها از ابتکارهای مهم اوایل دوران صفویه بوده است و شاید به راهیابی این نقش مایه ها در هنرهای دیگر منجر شده باشد.

دیدنی ترین نمونه های آنرا در کار نقاشان درباری برجسته ای مانند سلطان محمد میبینیم در میان آثار کتابی او نقش حیوانات گلاویز به اندازه نقشهای دیگر جاندار و زنده است. در این صحنه شیر بازهم از روبه رو به حیوان حمله کرده است و کمر او را به دندان گرفته و پنجه را در بدنش فرو برده است حیوان نیز متقابلا ران شیر را به دندان گرفته است عین این صحنه نیز در دگیر فرشهای دوره صفوی تکرار شده است (شکل 14).

شیر نشسته

تصویری از دو شیر نشسته نیز تاثیر این شیوه نقش پردازی در نگاره ها را بر طراحی فرش نشان میدهد. یکی از این دو شیر در گوشه سمت چپ فرش قرار دارد و دیگری در حالی که به صحنه روبربروی خود نگاه میکند در کنار صحنه نبرد اژدها و با رنگ مشکی طراحی شده است. در هنر دوران باستان بویژه هنر هخامنشی وساسانی اینگونه شیرها که روی دو دست خود نشسته اند فراوان ترسیم شده اند ام در هنر طراحی فرش دوره صفویه شیوه خاص تصویر سازی شیر کاملا متفاوت شده و نشان دهنده سازش کاری محثوث طراح یا بافنده گرفتار در تنگنای ابزار کار است نکته دیگر در این تصاویر چهره پردازی شیر است که کاملا شبیه به نقش برجسته های حجاریهای هخامنشی است در این حجاریها خط عنصری اصلی در نمایاندن اشکال است و هر خط به منظور نمایان شدن دقیق شکل بکار رفته است در طرح فرش نیز بینی پهن شیر و خطوط مشخص چهره یالهای مارپیچ دورد صورت و گوشها با الهام از این نقوش طراحی شده است.

نگاره - نقش شیر در هنر ایران


نگاره - نقش شیر در هنر ایران


نگاره - نقش شیر در هنر ایران

نگاره - نقش شیر در هنر ایران

نگاره - نقش شیر در هنر ایران

نگاره - نقش شیر در هنر ایران

نگاره - نقش شیر در هنر ایران

در همین زمینه

دیدگاه‌ها  

+2 # افسانه 1394-11-07 21:33
سلام خسته نباشید تصاویرتون خیلی زیبا هستند به زیبای سرزمین عزیزمان ایران.
پاسخ دادن

نوشتن دیدگاه


دستاوردهای هموندان ما

بارگذاری
شما هم می توانید دستاوردهای خود در زمینه ی فرهنگ ایران را برای نمایش در پهرست بالا از اینجا بفرستید.
 

گزینش نام برای فرزند

 

نگاره های کمیاب و دیدنی

XML