مهرمیهن | رسانه ی فرهنگ ایران

پوشاک ایرانیان در زمان ساسانیان

در این جستار به بررسی پوشاک دوره ساسانیان پرداخته میشود که در محدودهء زمانی بین 642-211 م. زندگی می‏کردند. نفوذ یونان در ایران‏ تقریبا همزمان با آغاز این دوره از بین می‏رود و ما رجعتی به بالا پوش‏ها و شلوارهای پارسی پوشاک مردان در گذشته‏ های دور داریم.پوشاک دورهء ساسانی تفاوتهایی با پوشاک دورهء هخامنشی دارد، مثلا به جای پارچه‏ های ساده وخشن که درپوشاک هخامنشی دیده می‏شود، در دورهء ساسانی ازپارچه‏های ابریشمی نازک ولطیف برای دوخت پوشاک‏ استفاده می‏شد، به طوری که باوزش نسیمی تکان می‏خورد.

بعدها این‏ پارچه‏های نازک مخصوصا به عنوان روبان برای تزئین کلاه، کمربند و کفش دورهء ساسانی به کار رفت، و یا تاجهایی (کلاه) با ریزه کاریهای خاص‏ خود که هر پادشاه ساسانی برای خود طراحی می‏کرد به طوری که با فرم تاج‏ (کلاه) پادشاهان سلف خود متمایز بود، و دارای اشکال شگفت‏ آوری بودند.

پوشاک دوران ساسانیان

شکل شماره (1) نشان دهندهء یکی از اولین شاهان ساسانی است (نرسه‏ 302-293 م). در لباس وی شنلی هم دیده می‏شود که اثری از نفوذ یونان‏ است، اما بقیه لباس وی کاملا پارسی می‏باشد. تاج شاه نیز ظاهرا از تیارا (کلاهی که پارسیان باستان بر سر می‏گذاشتند) تاج میترا نشأت‏ گرفته است و بر روی موهای حلقه‏ حلقه وی قرار دارد که توسط تور پوشش‏ داده شده است. پایهء تاج دارای نواری از روبان است که در پشت تاج گره‏ خورده است و انتهای نوار پهن و مواج می‏باشد. پیچش موهای بلند وی به‏ طرز اغراق آمیزی در مورد ریشهایش نیز دیده می‏شود. روبانهایی نیز روی‏ کفشها گره خورده‏اند. همهء لباس از پارچه نازک و ظریف دوخته شده است و همانطور که گفته شد نشان دهندهء تضادی با پوشاک خشن هخامنشی‏ می‏باشد، لباس پسر بچه هیچ توضیحی نیاز ندارد (شکل شمارهء 2)، چون‏ تقریبا با لباس شکل شماره (1) مشابهت دارد، بجز تاج (کلاه) وی که شبیه‏ شکل شماره (3) می‏باشد و الهه آناهیتا را نشان می‏دهد که در حال اعطای‏ حلقهء سلطنت به شاه نرسه است و حلقه سلطنت نیز با روبانهای مواج بزرگ‏ گره خورده است.

تاج آناهیتا با اشکال مارپیچ احاطه شده، اما حلقه ‏های موی او که بر روی‏ شانه ‏هایش ریخته یادآور موهای یونانی است البته نه زمان‏ اسکندر، بلکه دوران قدیمی‏تر که می‏توان از روی نقاشی‏های موجود بر روی ظروف قرن 6 و اوایل قرن 5 ق.م. آن را تشخیص داد.

مطلب کوچکی که باید دربارهء بقیهء لباس این الهه به آن اشاره کرد مربوط به‏ شنل و لباس بلند وی است که شاید بتوان گفت نشان دهندهء نفوذ یونان‏ باشد که تغییر شکل یافته است، ولی روبانها به لباس الهه حالت پارسی‏ می‏دهد. این سه پوشاک به عنوان نمونه‏های باقیماندهء ساسانی از نقش‏ برجسته‏ها برگرفته شده‏اند، و هنوز نیز در قسمتهای مختلف ایران از این‏ نقوش وجود دارد.

پوشاک دوران ساسانیان

شکل 4

شکل شماره (4) اردشیر دوم (383-379 م.) پادشاه دیگر ساسانی را نشان‏ می‏دهد، او در دستش حلقه سلطنت را نگه داشته است. تاج (کلاه) مخصوص وی شامل گویی با حلقه‏های درهم پیچیده شده و روبانهای مواج‏ است که از بالای کلاه بلند وی بیرون زده است، شاید جنس این کلاه از فلز گرانبهایی باشد، و نه از نمد، اما با این همه دارای شکل خاصی است. در حاشیه پشت این تاج (کلاه) نواری از روبان تا شده وجود دارد، موهای‏ پادشاه بلند و فر شده است، یک حمایل مرصع بر روی شانه‏های پادشاه‏ خورده است، به طوری که در تصویر میتوان روبانهای مواج بلند را که در انتهای حمایل بهم گره خورده‏اند دید.
کمربند از جلو گره خورده است و تزئینات بند شمشیر (با طرح موجدار) تنها نشانهء نفوذ یونانی است که در این لباس دیده می‏شود. نیم تنهء تنگ‏ چسبان که دارای طرح مناسبی برای سوارکاری می‏باشد و شلوار نیز به نظر می‏رسد که از پارچه نازکی دوخته شده است.

پوشاک دوران ساسانیان

شکل 5

شکل شماره (5) به پادشاه نامدار ساسانی بهرام گور (438-420 م) تعلق‏ دارد. این تصویر از یک ظرف نقره‏ای مربوط به کارهای اواخر ساسانی‏ بدست آمده است، که قسمتی از این مجموعه در موزهء ارمیتاژ (سن پترزبورگ روسیه) نگه‏ داری می‏شود.
پادشاه لباس شکار به تن دارد، نیم تنهء وی مانند نیم تنهء اردشیر دوم (شکل‏ 4) زیر بازویش جمع شده است. کمربند جواهر نشان وی در پشت کمر با یک شال مواج پهن تمام می‏شود. همهء لباس این پادشاه نمونهء کامل یک‏ پوشاک پارسی است و طرح تاج (کلاه) و آرایش مو و ریش وی در مقایسه با نرسه (شکل 1) بسیار ساده و ملایم است.

پوشاک دوران ساسانیان

شکل 6

شاه خسرو دوم (628-590) در شکل شماره (6) دیده میشود. این تصویر از روی اصل آن برداشته شده است که اینک در کتابخانه ملی پاریس موجود است خسرو دوم نیز مانند بهرام گور لباس شکار به تن دارد.
تاج جواهر نشان وی کوتاه و تا روی پیشانی او گرفته است و روی آن یک‏ کلاه کوچک پارسی است که آن نیز جواهر نشان بوده و با بالهای عقاب، هلال ماه و یک کره پر شده است واین تاج را برجسته و استثنایی نشان‏ می‏دهد. یک حمایل دور شانه و یکی نیز دور کمر وی دیده می‏شود و علاوه‏ بر آن یک بند شمشیر نیز به همراه بند دیگری که تیردان را نگه می‏دارد جالب توجه است.
شکل شماره (6) با طرحهای برگرفته از عناصر یونانی تزئین گشته است، نیم تنه و شلوار شکل شماره (6) بنظر ضخیم‏تر از لباس شکل شماره (1) و (5) است.


پوشاک دوران ساسانیان

شکل شمارهء (7 الف) الهه آناهیتا در حال منصوب نمودن خسرو دوم با قدرتهای سلطنتی ‏اش نمایش می‏دهد، پوشاک الهه چندان تفاوتی با شکل شماره (3) ندارد ولی در شکل شماره (7 الف) تاج جواهر نشان‏ کوچکتر و ساده‏تر است. روی سر وی یک انار (سمبل الهه آناهیتا) بجای‏ حلقه مو قرار دارد. روبانهای مواج بسیار کمتر دیده می‏شود و شنل وی نیز با طرح نیم‏دایره‏هایی پر شده است. شکل شماره (7 ب) تصویر بزرگ شده‏ عناصر تزئینی موجود بر روی شنل می‏باشد و شکل شماره (7 پ) یکی از قوسهای موجود بر روی تاج آناهیتا را در مقیاس بزرگ نشان می‏دهد. شکل‏ شماره (7 الف)تا(7 پ) از یک نقش برجسته گرفته شده‏اند، موضوع این‏ نقش برجسته اعطای مقام پادشاهی به خسرو دوم می‏باشد.

پوشاک دوران ساسانیان

شکل شماره (8) از یک ظرف نقره‏ای موجود در موزهء ارمیتاژ (سن پترزبورگ روسیه) برداشته شده است. این شکل مربوط به یک تیرانداز ساسانی یا پارتی‏ می‏باشد.
کمان این تیرانداز شبیه به کمانی است که خسرو دوم شکل شماره (6) در دست دارد. پارچه نیم تنهء تیرانداز از جنس چین‏دار است و چکمه‏ های بلند و نوک بالای وی نیز اشاره به یک منبع خارجی دارد.

پوشاک دوران ساسانیان

شکلهای شماره‏ (11-10-9) پوشاک زنان اواخر ساسانی یا بعد از ساسانی را نشان می‏دهد. شکلهای شماره (11 و 9) از یک ظرف نقره‏ای است که اینک در کتابخانه‏ ملی (پاریس) موجود می‏باشد. این تصاویر زنان را در حال حمل هدایایی‏ نشان می‏دهد. این پوشاک نیاز به توضیح اندکی دارند. شکل شماره(9) روسری به سر دارد، اما شکل شماره (11) فقط یک گیسوبند با روبانهای‏ مواج در پشت سر دارد. شکل شماره (10) نقش زنی را نشان می‏دهد که‏ تصویر او از ظرف نقره‏ای ساسانی موجود در موزهء روسیه بدست آمده است. این زن مو بلند بافته‏ای دارد و با برگ گیاهان تزئین شده است و حالت‏ چشمگیری به آن داده است، اما پوشاک هر سه نفر کاملا باهم متفاوت‏ است بنظر می‏رسد پوشاک زنان در طی دوران ساسانی کمی دچار تغییر شده است اگرچه افراط شدید هنر در این دوره، در نظر اول، تأثیر خاصی را ارائه می‏دهد. ولی سبک پوشاک زنان آنچنان تفاوتی با پوشاک زنان‏ آشوری ندارد.

پوشاک دوران ساسانیان

تزئینات ساسانی
باید خاطر نشان کرد که تزئینات موجود بر روی پوشاک دوران سلوکی و اشکانی به‏ طور مشخصه دارای ویژگی یونانی است. به عنوان مثال نقش‏ برجستهء شکل شماره (12) عملا دارای تمامی جزئیات برگرفته از منابع‏ یونانی است،اما زمانیکه منسوجات ساسانی بررسی می‏شوند متوجه یک‏ نکته جدید و شاخص می‏شویم.

پوشاک دوران ساسانیان

شکل 13

شکل شماره (13) یک نمونه ابریشم‏ ساسانی است که یکی از آن در موزهء ویکتوریا و آلبرت (لندن) و یکی هم در موزهء هنرهای تزئینی (پاریس) وجود دارد و به صورت اریب و با دو طیف از رنگ سبز بافته شده است و نقوش روی آن شامل دایره‏های متصل به هم و نقش یک حیوان است که از نشانهای اشرافی آن دوره بوده است، در ضمن‏ وجود شاخ و برگ بین دایره‏ ها نشانهء دوری از نفوذ یونان را نشان می‏دهد. طرحهای موجود بر روی این منسوجات در اروپا بسیار پر طرفدار بودند، به طوری که نه تنها از ایران آن زمان صادر می‏شد بلکه بعدها نیز در قسطنطنیه (استانبول فعلی) نیز بافته شد. یک طرح شناخته شدهء ساسانی‏ «طرح فیل» است که از مقبره شارلمانی در اکس لشپی (*) یافته شد. این پارچه از مقبرهء پادشاه که در قرن دهم میلادی‏ گشوده شد بدست آمد. یک نمونهء رنگی خوب از «طرح فیل» مذکور در موزهء ویکتوریا و آلبرت (لندن) وجود دارد.
ساسانیان به وسیله اعراب در سال 642 م. واژگون گشتند، اما هنر ساسانی از بین نرفت. سلسله مغلوب یعنی‏ عباسیان پوشاک خود را با پوشاک ساسانیان تطابق دادند و پوشاک زیبای‏ ساسانی در هنر دوران اسلامی نفوذ کرد و پادشاهان افسانه‏ای پارس‏ همچون جمشید فراموش نشدند. و می‏توان تمام حال و هوای بزمهای‏ شبهای عربی را احساس کرد که اعراب پوشاک الهام گرفته از پوشاک بهرام‏ گور و خسرو دوم می‏پوشیدند.
نهایتا نمی‏توان فقط به مشاهده این شیوه پر نقش و نگار شگفت انگیز بسنده کرد، آنجا که با آنچه در مصر و بین النهرین تجسم یافته است‏ مقایسه می‏شود. ممکن است که چین‏های افتاده و روبانها سلیقه شخصی‏ هنرمند و طراح لباس آن دوره بوده باشد، اما نمی‏توان در مورد تاج (کلاه) تجملی شاهان ساسانی چنین ادعایی کرد تاج پادشاهان مصری ترکیبی‏ از کلاه «سرزمینهای علیا و سفلی» است و در مقایسه با انواع تاجهای‏ ساسانی در عین جالب بودن موقر و بی ‏آلایش می‏باشد.
در حالیکه پادشاهان آشوری و پادشاهان قدیم پارس تاجهای با شکوه و با صلابتی داشتند.
در پایان باید گفت در اواخر سده‏های میانی و نوزایی در اروپا در پوشاک‏ مردان هیچ پدیدهء اضافی را نمی‏توان مشاهده نمود.

......

پژوهشی از مری هوستن

برگردان به پارسی: مژگان سیدین

باستان پژوهی - تابستان 1381 - شماره 9

این مقاله ترجمه ‏ای است از:

HOUSTON, M.G., ANCIENT EGYPTIAN, MESOPOTAMIAN AND PERSIAN COSTUME AND DECORATION, LONDON: ADAM AND CHARLES BLACK, pp.174-187

در همین زمینه

دیدگاه‌ها  

0 # روژان 1399-11-28 10:28
من برای کاربرگ ۱۹ مطالعات ششم میخواستمش اما خیلی زیاده
پاسخ دادن

نوشتن دیدگاه


دستاوردهای هموندان ما

بارگذاری
شما هم می توانید دستاوردهای خود در زمینه ی فرهنگ ایران را برای نمایش در پهرست بالا از اینجا بفرستید.
 

گزینش نام برای فرزند

 

نگاره های کمیاب و دیدنی

XML