معماري داخلي به عنوان طراحي هدفمند فضاهاي داخلي و ساماندهي آنها به منظور استفاده بهينه کاربران،از زمان هاي دور با آدمي همراه بوده است .
مصريان باستان همواره توجه ويژه اي به ارايه بندي فضاهاي داخلي داشته اند و با استفاده از نقاشي و تنديس ها بر غناي فضاي داخلي معابد و مقابر خود مي افزودند.از دوران رنسانس نيز که معماران همراه و همگام با ساير هنرمندان به دنبال توليد فضاهاي معماري متفاوت بودند،توجه به فضاهاي داخلي اهميتي کمتر از کليت بنا نداشته است.نقاشي هاي ميکل آنژ مانند آنچه در سينسيناتيديده مي شود از اين قبيل طراحي هاي داخلي است که هنرمندي نقاش سعي بر فضا سازي داخلي کرده است.
در ايران نيز توجه به فضاهاي داخلي جداي از نما هاي خارجي همواره مورد توجه معماران قرار داشته است.در مجموعه عظيم تخت جمشيد که براي ساخت آن تمام هنرمندان و صنعتگران خيره دنيا به ايران آورده شدند، حجاري ها،جزئي تحکيم کننده در فضاهاي داخلي است .کاخ هاي بزرگ همخامنشي در پاسارگاد،تخت جمشيد و شوش علاوه بر اينکه شاهکار معماري هستند از نظر هنرهاي تزئيني اهميت فوق العاده دارند.حجاري هاي اين کاخ ها در کمال دقت و ظرافت انجام گرفته و کليه جزئيات بر روي سنگ حجاري شده است. براي نمونه بايد از نقش داريوش بزرگ و خشايار شاه بر ديوار بناي خزانه داريوش در تخت جمشيد نام برد.اين نقش، داريوش در حاليکه بر تخت نشسته و گل نيلوفر در دست و دو بخور دان در جلو او قرار دارد نشان مي دهد. در مقابل داريوش مردي با لباس مادي ايستاده و پشت سر داريوش خشايارشاه وليعهد او ايستاده است.
علاوه بر حجاري از کاشي مينايي نيز در تزيين کاخها استفاده شده است که نمونه آن نقش سربازان جاويد در شوش است.ستون هاي بلند و سر ستون هاي عظيم هخامنشي نيز کاملا جنبه تزئيني داشته اند.
قسمت جالب حجاري ،نقش خنجري است که به کمر اسلحه دار مخصوص شاه بسته شده است غلاف اين خنجر بهترين معرف هنر تزئيني در ايران باستان است .
در مساجد ايران نيز توجه به تمام جزئيات فضاي داخلي مثل رنگ ،آرايه و ميزان نور به دقت مورد توجه بوده است..طراحي هر فضا به تناسب عملکرد فضا صورت مي گرفته است .شبستان هاي جنوبي با ارتفاعي معمولا کمتر و طراحي متفاوت از ساير شبستان ها بوده اند و ايوان ها و ورودي ها معمولا با دقت کاشيکاري مي شدند .کاربرد آجر در معماري سلجوقي بسيار رواج پيدا کرد و از انواع طرح هاي هندسي در آجر استفاده مي شد.هنر آجر تراشي و تزئيني بنا با آجر هاي تراشيده، از قرن پنجم قمري در ايران معمول بوده است .در کنار اين تزئينات بسيار زيباي آجري ،کتيبه ها و خطوط تزئيني ،با استفاده از آجر تراشيده ،يکي از ويژگي هاي معماري سلجوقيان است.شيشه هاي دوره اسلامي که آغاز آن قرن هفتم و هشتم ميلادي (قرن اول هجري) است، از آميختگي ميان تمدن هاي امپراتوري روم شرقي (بيزانس)و پارت و ساساني در ايران حاصل شده است .با توجه به اشياء شيشه اي کشف شده اين هنر سمرقند ، شهر ري ،جرجان و نيشابور رونق بسزايي داشته است. وجود اشياء متعلق به سده پنجم تا اوايل سده هفتم قمري حکايت از رونق صنعت شيشه گري در دوره سلجوقي مي کند و با کشف اشياي شيشه در جرجان و نيشابور مي توان نواحي خراسان و گرگان را از جمله مراکز ساخت اشياي شيشه اي دانست.در اوايل دوران اسلامي کاربرد گچ در تزئينات معماري،از جايگاه والايي بر خوردار بود به طوريکه اغلب سطوح بناها را با آن اندود مي کردند و روي آن را با گچ بري رنگي تزئين مي کردند.
در قرن پنجم هجري قمري، تغييراتي در ظاهر گچ بري ها پديدار گشت که محصول خلاقيت و ابتکار بود.در اين دوره گچ بري از نظر تنوع اجرا به مرتبه حيرت انگيزي دست يافت و در اغلب موارد و در نحوه استفاده از گچ بري نيز تغييراتي پيدا شد به گونه اي که کم کم بطور موقت ،گچ بري جاي خود را به رشد عظيم آجر کاري دوره سلجوقي داد .اما اين بدان معنا نبود که گچ بري جايگاه والاي خود را بطور کلي از دست بدهد چرا که وجود گچ بري هاي بسيار غني همچون گنبد علويان همدان مويد اين نکته است که گچ بري به موازات آجر کاري به پيشرفت و تکامل خود ادامه داد.
در دوره صفوي ،تزئينات چوبي در بناهاي غير مذهبي داراي نقش اصلي بود و در آنها ميزان بيشتري از تذهيب کاري و نقاشي هاي لاکي استفاده مي شد.طرح هاي آنها با هنر مينياتور داراي رابطه نزديکي بود.کنده کاري و خراطي به ويژه در درها و سقف ها خود هنر خاصي در اين دوره بوده است.نقاشي هاي ديواري (فرسک) در کاخ هاي عالي قاپو ،قصر اشرف و چهلستون و همچنين آيينه کاري به عنوان نوعي تزئين جديد در بناها ،مانند آيينه خانه ،مورد استفاده قرار گرفته است.
هنر كاشي كاري و همچنين شاهكارهاي درخشان و پرجاذبه هنر گچبري پس از اسلام در ايران که از بناهاي دوره سلجوقيان و ايلخانان رواج يافت ،در دوره صفويه به آخريت حد زيبايي و تکامل رسيد.
سه قسم کاشي کاري مهم در تزئين بناهاي اين دوره چشمگير هستند:
کاشي يکرنگ
کاشي موزائيک يا معرق
کاشي هفت رنگ
بناهاي دوره صفوي که با اين نوع کاشي کاري آرايش شده اند،در هيچ جاي دنيا نظير ندارند .نکته قابل توجه در تزئينات داخلي و خارجي بناهاي سنتي ايران اين است که تزئينات جزئي از بنا بوده و هيچ گاه به صورت بزک و عنصري اضافي نبوده است حتي در دوره اي سفت کاري و تزئينات هم زمان اجرا مي شد.اين ميزان توجه به آرايه و تزئينات سبب ارتقاي کيفيت فضا هاي مورد استفاده بوده است. معماري کويري ايران به ويژه در خانه ها ،به علت ماهيت درونگراي آن سرشار از نمونه هاي بديع و زيباي طراحي داخلي است که در آن ايجاد فضايي در تضاد با محيط کويري و القاي حس زندگي و سر سبزي درون بنا از مهمترين اهداف معماران سنتي در طراحي داخلي بوده است .استفاده از شيشه ،آيينه ،گچ کاري و هنر هاي ظريف ديگر در تزئين و آرايه بندي فضا ،تمام ملاحظات زيبايي شناسي،اقليمي و حتي شرعي را نيز شامل مي شده است به عنوان مثال شکل گيري آيينه کاري يه عواملي زير بستگي داشته است.
اين عوامل عبارتند از:
1-نياز به روشنايي موجب شد تا از آيينه براي تزئين استفاده شود. زيرا در اين صورت با حداقل نور مي‌توان روشنايي زيادي ايجاد كرد.
2 - چون طبق دستورات ديني هنگام عبادت نبايد چهره خود را در آيينه ديد، آيينه‌ها به حال شكسته قرار گرفتند به نحوي كه‌اگرچه در مقابل آن قرار گيريد نمي‌توانيد چهره خود را ببينيد..
3- علاقه به تزئين زيارتگاه‌ها موجب شد تلاش براي تزيين بكار رود.
4-چون بكارگيري تصاوير موجودات زنده‌اعم از انسان و حيوان در محل عبادت در اسلام در مقابل نماز گذار مجاز نيست تزئينات شکل هندسي بخود گرفت .
در دوران قاجاريه که سبب تعاملات فرهنگي و مراودات سياسي ،معماري اروپايي به جاي معماري ايراني در ساختمان هاي دولتي و برخي کاخ ها الگو قرار گرفت،توجه به هنرهاي ظريفه افزون شد .نمونه هاي زيبايي از پنجره هاي رنگي و آيينه کاري را مي توان در خانه هاي به جا مانده از دوران قاجار به ويژه در کاشان يافت .خانه بروجردي ها به عنوان يکي از بهترين آثار معماري ايران سرشار از خلاقيت هاي هنرمندان سنتي ايران است
مارشال مدرن
مهدی زیدآبادی نژاد
دیدگاه‌ها