مهرمیهن | رسانه ی فرهنگ ایران

پنجره ها در معماری سنتی ایران

پنجره
معمول‌ترین شکل پنجره، نوع دو لنگهٔ آن است. البته پنجره‌هاى کوچک را به صورت یک لته نیز مى‌ساخته‌اند. هر لته که غالباً روى پاشنه‌اى کوچک مى‌چرخید به قطعه‌هایى تقسیم مى‌شد. لنگه‌هاى پنجره غالباً به سمت درون فضاى ساخته شده باز مى‌شد.

در - پنجره
در - پنجره‌ها انواعى از پنجره بودند که یا به صورت همزمان کارکرد در و پنجره داشتند یا اگر به‌عنوان در مورد استفاده نبودند، اما مشخصات در را داشتند. از ویژگى‌هاى در - پنجره‌ها وجود سطحى شفاف در تمام یا قسمتى از سطح در - پنجره بود که نور از آنجا به فضاى درون راه مى‌یافت. بسیارى از فضاهاى سادهٔ معمارى از طریق همین در - پنجره‌ها نور خود را تأمین مى‌کردند؛ مثل حجره‌هاى برخى کاروانسراهاى کوچک برون شهری. برخى الگوهایِ رفتارى مربوط به سکونت را مى‌توان در پیدایش این نوع پنجره و تداوم کاربرد آن تا دوران معاصر، موثر دانست. زیرا در حالتى که افراد براى دید کافى در هنگام نشستن روى زمین نیاز به چشم‌انداز مى‌داشتند، باید از سطحى به بیرون مى‌نگریستند که از کف اتاق شروع مى‌شد. زیرا خط افق در این حالت در ارتفاع تقریباً شصت سانتى‌مترى از کفى قرار داشت که بهترین دید را براى شخص فراهم مى‌کرد، با توجه به این‌که سطح کف اتاق‌ها بالاتر از سطح حیاط بود.

اُرسى
پنجرهٔ اُرسى نوعى پنجرهٔ چوبى مشبک است که لنگه‌هاى آن به‌جاى آن‌که روى پاشنه گرد حرکت کند، در داخل یک چارچوب به سمت بالا حرکت مى‌کند. پنجره‌هاى اُرسى عموماً به‌گونه‌اى ساخته مى‌شد که تمام سطح بیرونى یک اتاق را در بر مى‌گرفت. سطح مشبک پنجره‌هاى اُرسى چندین کارکرد داشت: نخست نور فضاى درون را تأمین مى‌کرد و سپس دید و منظر بیرون را در اختیار افراد درون فضا قرار مى‌داد و از شدت نور آفتاب و گرماى آن مى‌کاست. کارکرد دیگر آن حفظ حریم و محرومیت فضاى درون اتاق‌ها و تالارها نسبت به فضاى بیرونى بود. خانه‌هاى واقع در بعضى از شهرها - از جمله شهرهاى شمالى کشور - از پنجره‌هاى اُرسى در سمتى از خانه که رو به گذرگاه عمومى بود استفاد مى‌کردند؛ زیرا ضمن برخوردارى از نور و منظر فضاى عمومی، محرمیت فضاى اتاق نیز مخدوش نمى‌شد. از اُرسى در فضاهاى درونى نیز استفاده مى‌شد، در جاهایى مثل بالاخانه‌ها و اتاق‌هاى گوشوارِ واقع در یک یا دو سویِ تالارهاى بزرگ و مرتفع؛ زیرا در اوقاتى که مجالسى مردانه در تالارها یا اتاق‌هاى بزرگ هفت درى یا پنج‌ درى برگزار مى‌شد، زنان در اتاق‌هاى گوشوار یا بالاخانه که در بالا و دو سوى تالار قرار داشت و از یک سمت به آن دید داشتند، مى‌نشستند و به این ترتیب بر فضاى تالار اشراف داشتند. سطح پنجره‌هاى اُرسى را گاه با نقوش گوناگون گره‌سازى و شیشه‌هاى رنگین و ساده مى‌آراستند و ترکیب‌هاى بدیع پدید مى‌آوردند.
اُرسى برخلاف تصور بعضى‌ها به تقلید از معمارى روسى در ایران پدید نیامده و نمونه‌هاى جالبى از اُرسى در بناها و نقاشى‌ها، پیش از آن‌که معمارى چشمگیرى در روسیه پاگرفته باشد، مشاهده شده است.
روزن
روزن نوعى پنجرهٔ کوچک بود که براى گرفتن روشنایى و هواى آزاد بکار مى‌رفته است. معمولاً در فضاهاى اصلى و مهم، روزن را در بالا یا اطراف پنجره یا در - پنجره قرار مى‌دادند. نمونهٔ این روزن‌ها در برخى اتاق‌‌هاى سه‌دری، پنج‌دری، هفت‌درى و نیز در حجره‌هاى مدارس یا کاروانسراها یافت مى‌شود. معمولاً آن را با یک سطح مشبک چوبی، آجری، گچبرى یا کاشى مى‌پوشاندند. این روزن‌ها به اشکال گوناگون مربع، مستطیل، ترکیب مثلث با مربع یا مستطیل، دایره و در دورهٔ قاجار به شکل بیضى نیز طراحى و ساخته مى‌شد. براى نورگیرى و تهویهٔ مطبخ‌ها و انبارها نیز از یک یا چند روزن استفاده مى‌کردند و در مقابل آن هیچ شبکه‌اى قرار نمى‌دادند و تنها به شکل یک حفره دیده مى‌شد. در بالاترین نقطهٔ سقف بسیارى از بازارهاى سرپوشیده این نوع روزن‌ها را قرار مى‌دادند.

در بالاى محراب مسجد شاه ولى تفت از قرن نهم و در خانه میرزا احمدخان نایینى در روزگار صفویه روزن‌هاى گچبرى شده بسیار زیبا و نغز هنوز وجود دارند که بعضى میله‌هاى اتصالى آن از چوب کبریت نازک‌‌تر است. هدف از احداث روزن‌ها تأمین نور و تهویهٔ موردنظر بوده و براى استفاده از مناظر کمتر از آن استفاده شده است.

شباک
شباک واژه‌اى فارسى و ایرانى است که مشتقات آن در گوشى‌هاى گوناگون ایران فراوان شنیده مى‌شود. هواى متغیر ایران، آفتاب تند و روش، باد و طوفان، و گردباد و نیز عقاید خاص ملى و مذهبى ایجاب مى‌کرده است که ساختمان علاوه بر در و پنجره در وزن، پرده‌اى یا شباکى براى حفاظت درون بنا داشته باشد.

سطح مشبک که از دو فضاى پر و خالى تشکیل شده، به‌نحوى که از یک سو بتوان سوى دیگر آن‌را دید، شباک گفته مى‌شود. احداث این سطح به‌دلایل گوناگونى صورت مى‌گرفته از جمله: محدود کردن دید از بیرون به درون فضا، تأمین سایه، تأمین دید از یک فضا به بیرون به شکلى محدود، ایجاد سطحى محصورکننده اما مشبک که مانع عبور جریان هوا نباشد. شباک کاربرد گسترده‌اى داشته و با مصالح گوناگونى مانند آجر، کاشی، سنگ، چوب یا گچ ساخته مى‌شده است.

پیرامون مرقدهاى مطهر یا در حریم آنها زره یا ضریح یا نرده فولادى و چوبى مى‌نهادند. در مسجد امام و جامع و مدرسه چهارباغ اصفهان، نمونه‌هاى زیبایى از این شبکه‌ها دیده مى‌شود. طارمى‌هاى مسجد جامع یزد و گنبد سلطانیه و صدها اثر کهن معمارى ایران، هر یک نقش‌هاى زیبایى را در برابر چشم مى‌گذارند.

جامخانه
جامخانه نوعى پنجره است که بر فراز برخى پوشش‌هاى گنبدى شکل، به‌ویژه در حمام‌ها مورد استفاده قرار مى‌گرفت. جامخانه غالباً از یک سطح سفالین کروى شکل یا به شکلى دیگر تشکیل مى‌شد که تعدادى حفرهٔ مدور در آن ایجاد مى‌کردند و بر روى هر کدام یک جام یا شیشه به کمک نوعى مادهٔ بتونه مانند، قرار مى‌دادند. این ماده که به بتونه شباهت داشت، قرار دادن و برداشتن سهل و سادهٔ جام‌ها با شیشه‌ها را ممکن مى‌ساخت.

از جامخانه براى تأمین نور و تنظیم حرارت و رطوبت فضاهاى درونى استفاد مى‌شد. در برخى حمام‌ها از جام‌هاى رنگین استفاده مى‌کردند.

فخرومدین
گاهى حصار و دیوار باغ‌ها و اماکن مذهبى را مشبک مى‌ساختند تا از بیرون، درون زیباى آن دیده شود. چنان‌که دیوار باغ‌هاى دو سوى چهارباغ اصفهان و ایوان بازارهاى پیرامون ”نقش جهان“ چنین بوده است.

این‌گونه دیوارها را با قطعات گل پخته با اشکال هندسى یا غیرهندسى مى‌ساخته‌اند و سعى مى‌کردند شکل سوراخ‌ها و حفره‌هاى ایجاد شده زیبا باشد.

فخر یعنى گل پخته و مدین یعنى حفره و فرورفتگى و روى هم رفته به چیزى اطلاق مى‌شده که قسمتى از آن را گل پخته و سفال و یا کاشى و باقى آنرا فرورفتگى و روزن‌هاى کوچک تشکیل دهد.

در همین زمینه

نوشتن دیدگاه


دستاوردهای هموندان ما

بارگذاری
شما هم می توانید دستاوردهای خود در زمینه ی فرهنگ ایران را برای نمایش در پهرست بالا از اینجا بفرستید.
 

گزینش نام برای فرزند

 

نگاره های کمیاب و دیدنی

XML