گنبد سرخ یکی از قدیمیترین بنای دوره اسلامی در استان آذربایجان شرقی است که در قسمت جنوب غربی شهر مراغه قرار گرفته. نام بانی بنا و تاریخ احداثش را میتوان از کتیبه جبهه شمالی و نام سازندهاش را از کتیبه غربی ملاحظه نمود. آنچه از این کتیبهها برداشت میگردد، این است که بنای گنبد سرخ در سال ۵۴۲ ق بهدستور «عبدالعزیز بن محمود بن سعد یدیم» والي آذربایجان در دوره سلجوق و به دست «بنیبکر محمد بن بندان بن محسن معمار» به شیوه رازی ساخته شدهاست.
با شروع ساخت این بنا، دوره رازی در معماری ایران به پایان ميرسد. این بنا نقطه عطف و شروع سبك آذری در معماری میباشد که تلفیق آجر و کاشی و استفاده از کاشی در تزیین بناهای تاریخی ایران از مشخصههای این دورهاست.
به طور کلی گنبد سرخ، بنایی مربعشکل است متشکل از سردابه و اتاق اصلی که بر روی سکوی سنگی قرار دارد و با هفت ردیف پله میتوان به آن دسترسی یافت. پنج پله در جلوی سکو واقع شده و پله ششم و هفتم جزء آستانه درگاه محسوب میشوند.
این گنبد دارای ۴ ضلع بوده، کتیبه ضلع شمالی نشاندهندة اسم و القاب بانی گنبد و تاریخ احداث بنا میباشد و کتیبه ضلع شرقی و جنوبی آن آیات قرآنی و ضلع غربی آن حاکی از نام سازنده بنا میباشد.
کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند این بنا قبل از رصدخانه مراغه برای تعیین ماههای سال و ساعات روز کاربرد داشت و سوراخهای ایجاد شده بر ضلعهای این بنا بيانگر همین امر است. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۳۴ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.