ماهنامه خواندنی : شماره 72 – امرداد و شهریور 91
دکتر : ه خشایار
پيش‌گفتار:
در بيش‌تر کتاب‌هاي مربوط به عالم سياست، بحث پيرامون اشکال حکومت، با گفت‌وگوي داريوش هخامنشي و ويژگانش در مورد شکل‌هاي گوناگون حکومت آغاز مي‌گردد. در بررسي تاريخي پيرامون بهره‌گيري از نيروي باد نيز در همه‌ي کتاب‌هاي مربوط به «انرژي باد» با صراحت به اين نکته اشاره شده است که اولين آسيابهاي بادي وسيله‌ي ايرانيان در سيستان ساخته شده.
امروزه، هنوز تعدادي از اين اسياب‌ها به صورت مجموعه در سيستان و جنوب خراسان، به چشم مي‌خورند، اما چون کاربرد اقتصادي خود را از دست داده‌اند، روز به روز از شمار آن‌ها کاسته مي‌شود.
درست است که اين آسياب‌ها، جنبه‌ي اقتصادي خود را از دست داده‌اند؛ اما امروز داراي جنبه‌ي ديگري هستند. اين جنبه عبارت است از قدمت و در نتيجه داراي ارزش والايي از ديدگاه ايران‌گردان و جهان‌گردان مي‌باشند.
امروزه در کشور هلند، آسيابهاي بادي معروف به «هلندي»، يکي از جاذبه‌هاي اساسي جهانگردي کشور مزبور است و حتي يکي از نمادهاي کشور مزبور به شمار مي‌رود.
آسيابهاي بادي ايران، افزون بر آن که مي‌توانند به عنوان يک جاذبه‌ي جهانگردي و ايران‌گردي به کار آيند، در تاريخ شگردشناسي (تکنولوژي) نيز داراي جايگاه والايي هستند. از اين روي شايسته است تا دير نشده، نخبه‌ي اين آسياب‌ها به عنوان آثار تاريخي و يا باستاني (بر پايه‌ي قدمت) به ثبت آثار ملي رسيده مورد حمايت قرار گيرند.
از سوي ديگر شايسته است که سازمان انرژي‌هاي نو، مجموعه‌اي از اين آسياب‌ها را خريداري کرده با پيروي از اصل «عدم تراکم امور اداري» مرکز پژوهش‌هاي مربوط به انرژي باد را به يکي از اين مجموعه‌ها منتقل نمايند.
آسيابهاي بادي ايراني
در دوردست‌هاي تاريخ، انسان با ساختن آسيابهاي آبي براي آرد کردن غله‌اي كه از آن نان مي‌پخت، اولين گام را در راستاي بهره‌گيري از نيروهاي طبيعي برداشت. پيش از ساخت آسيابهاي آبي، انسان براي آرد كردن گندم، متكي به نيروي بازوان خود و يا نيروي « دام» بود.
پس از ساخت آسيابهاي آبي، ايرانيان توانسته بودند در كنار اختراع چرخ ، گام ديگري در راستاي شناخت ژرف‌تر شگردشناسي (تكنولوژي) بردارند. البته آشكار نيست كه اختراع چرخ پيش از اختراع آسيب‌هاي آبي بود يا برعكس؛ اما به هر حال، مي‌توان پنداشت كه اختراع يكي بر اختراع ديگري، تاثير زيادي داشته است.
واژه آسياب، از دو بخش « آس» و « آب» درست شده است. آس در فارسي به معناي نرم كردن دانه به زير سنگ است.
در فرهنگ معين، زير واژه‌اي آس، آمده است: « دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده و سنگ زيرين در ميان ميلي آهنين و جز آن از سوراخ ميان سنگ زيرين در گذشته و سنگ فوقاني به قوت دست آدمي يا ستور يا باد يا آب يا برق و يا بخار، چرخد و حبوب و جز آن را خرد كند و آرد سازد.»
در آغاز، انسان از نيروي بازوان خود براي آرد كردن غله ياري مي‌گرفت. در نتيجه، « ... بايد دست- اس ابتدايي‌ترين وسيله‌ي آرد كردن باشد كه همه‌ي نيروها از تن آدمي نشات مي‌گرفت....». پس از آن‌كه انسان دام را به كار گرفت، در برخي نقاط ايران، اصطلاح « خرآس» پديد آمد.از آن‌جا كه در اين گونه آسياها، بيش‌تر از نيروي «خر» استفاده مي‌شد، آسياهايي كه به نيروي شتر يا گاو يا اسب هم به حركت در مي‌آمدند، « خرآس» مي‌ناميدند. از اين گونه آسياها تا اين اواخر براي گرفتن روغن از دانه‌هاي روغني استفاده مي‌شد كه اصطلاح «عصاري» و «اسب عصاري» از آن است. در يزد از اين آسياها با بهره‌گيري از نيروي شتر براي ساييدن «حنا» استفاده مي‌شد كه بدان «مازاري» مي‌گويند. اين آسياها كه تا چندي پيش با نيروي شتر مي‌گرديد و اكنون نيروي برق، جانشين نيروي دام شده است.
روزگار بهره‌گيري از نيروي باد، روشن نيست. اما به گواهي همه‌ي محققان داخلي و خارجي، ايرانيان اولين ملتي بودند كه باد را مهار كرده و از آن به عنوان محركه‌ي آسياب و چرخ چاه بهره گرفتند.
به جرات مي‌توان گفت كه هم‌زمان با موفقيت بزرگ انسان در زمينه‌ي شگردشناسي، تبديل حركت يك سويه‌ي آب به حركت چرخشي، ايرانيان توانستند از نيروي باد براي به حركت درآوردن سنگ آسياب و بيرون كشيدن آب از چاه، بهره جويند. بي‌گمان، اولين آسيابهاي بادي در منطقه‌آي از سيستان (سكستان) تا قهستان (كوهستان) و در چند هزار سال پيش، ساخته شده‌اند.
سرزمين سيستان و دشت خواف و دشت زوزن، داراي باد معروف 120 روزه‌اي است كه به طور قطع همين امر، مردم منطقه را به فكر بهره‌گيري از اين نيرو انداخته و موجب اختراع آسياي بادي در دور دست تاريخ در اين بخش از سرزمين ايران، شده است: «... در سيستان بادهاي تابستان به نام باد 120 روزه وجود دارد كه سرعت آن گاهي تا 120 كيلومتر در ساعت مي‌رسد.»
«... بادهاي هرات از ارديبهشت ماه تا امردادماه جريان دارد. مي‌توان فرض كرد كه مبدا وزش مزبور از پامير است كه نخست در سر حد ايران و افغانستان ظاهر مي‌شود و سريع‌ترين جريان آن در سيستان است. همين باد درفروردين 1284 (خورشيدي) با سرعت دقيقه‌آي 6218 متر مي‌وزيده است. عقيده بعضي از علما اين است كه سرعت همين باد علت اختراع آسياي بادي در ايران است.»
«... در سال 1905، گروهي از افسران انگليسي براي تحديد حدود ايران و افغانستان كه در منطقه بودند، گزارش دادند كه 16 روز از ماه مه، باد با سرعتي برابر با 140 كيلومتر در ساعت در وزش بود. پس از چهار روز در اثر شدت باد،دويست راس شتر گروه به هلاكت رسيدند.
چنان چه اشاره شد، ساخت اولين آسيابهاي بادي در ايران به هزارهاي پيش از ميلاد مي‌رسد. اما از آن‌جا كه اسناد، مدارك و نوشته‌هاي ملت ما در يورش بيابان‌گردان از ميان برده شد، متاسفانه اكنون نوشتاري در اين مورد از دوران باستان در دست نداريم.
اولين بار در نوشته‌هاي «مسعودي» به آسيابهاي بادي ايراني اشاره مي‌شود. او مي‌نويسد: «... عمر اجازه نمي‌داد كه هيچ‌كس از عجمان وارد مدينه شوند. مغيره‌بن شعير بدو نوشت، من غلامي دارم كه نقاش و نجار و آهنگر است و براي مردم مدينه سودمند است.9 اگر مناسب دانستي اجازه بده او را به مدينه بفرستم و عمر اجازه داد. مغيره روزي دو درهم از او مي‌گرفت. وي ابولولو10 نام داشت و مجوسي و از اهل نهاوند بود و مدتي در مدينه ببود. آن گاه پيش عمر آمد و از سنگيني باجي كه به مغيره مي‌داد شكايت كرد. عمر گفت: چه كارها مي‌داني. گفت: نقاشي، نجاري و آهنگري. عمر گفت: باجي كه مي‌دهي در مقابل كارهايي كه مي‌داني زياد نيست و او قرقركنان برفت. يك روز ديگر از جايي كه عمر مي‌گذشت نشسته بود. عمر بدو گفت: شنيده‌ام گفته‌اي اگر بخواهم آسيابي مي‌سازم كه با باد بگردد. ابولولو گفت: آسيابي براي تو مي‌سازم كه مردم از آن گفت‌وگو كنند و چون برفت، عمر گفت اين برده مرا تهديد كرد.
صاحب تاريخ‌سيستان مي‌نويسد: «... و ديگر آسيا چرخ كنند تا باد بگرداند و آرد كند و به ديگر شهرها ستور بايد، يا آسيا آب يا به دست آسيا كنند. و هم از اين چرخ‌ها ساخته‌اند تا آب كشد از چاه به باغ‌ها و به زمين كه از آن كشت كنند... و هم‌چنين بسيار منفعت از باد برگيرند...»
در اصطلاح، آسيابهاي بادي ايراني را، آسيابهاي بادي با محور عمودي مي‌نامند. اصطلاح « افقي» مربوط به سطح چرخش پره‌ها است. در حالي كه محور آن عمودي است. در اين گونه آسياها، سنگ زيرين آسيا وسيله‌ي محور عمودي بر روي سنگ زيرين كه ثابت است، مي‌چرخد.
نوته بار Notebaar، پژوهشگر نامدار هلندي كه تحقيقات ژرفي پيرامون آسيابهاي بادي انجام داده است، مي‌نويسد: «... طرز ساخت آسيابهاي بادي سيستان، بدين گونه است. در آغاز يك برج بلند، مانند يك مناره مي‌سازند. ساختمان آسياب داراي دو بخش است. در بخش پايين، سنگ‌هاي آسياب قرار دارند كه در اثر چرخش سنگ زيرين، غلات را آرد مي‌كند. در بخش بالا، چرخي قرار دارد كه وسيله‌ي باد به حركت در مي‌آيد. در اثر حركت چرخ، محور آن، سنگ زيرين آسياب را به چرخش در مي‌آورد.
پس از پايان اين بناي دو اشكوبه، سيستاني‌ها چهار شكاف در ديوار ايجاد مي‌كنند. اين شكاف‌ها بسان شكاف‌هاي تيراندازي در برج‌ها و باروها مي‌باشند. شكاف‌ها روبه درون،تنگ‌تر مي‌شوند. باد از ميان اين شكاف‌ها با نيروي بسيار به درون مي‌وزد. بسان بادي كه از دم آهنگري خارج مي‌شود...»
بايد يادآور شد كه شكاف‌هاي قيفي شكل كه از نظر پژوهشگر هلندي باعث شدت جريان باد مي‌گردد، درست نيست. و عنوان كردن اين مساله، خلاف اصول شناخته شده‌ي علمي است. آيا امكان دارد كه ايرانيان طي سده‌هاي دراز، يك اشتباه را تكرار مي‌كردند. آيا امكان دارد كه تنگ شدن شكاف به سوي داخل، دلايلي دارد كه در بحث انرژي نمي‌گنجد؟
آسياهاي بادي، رفته رفته از ايران به ديگر كشورها راه يافتند. به جرات مي‌توان گفت كه آسياهاي بادي ايراني از راه حكومت مسلمانان در « آندلس» به قاره‌ي اروپا برده شده است و هم‌چنين در اثر جنگ‌هاي صليبي، اروپاييان اين هديه را نيز همراه با هديه‌هاي ديگر به خانه بردند.
گرچه اين گونه آسياب‌ها در قاره‌ي اروپا وسيله‌ي آسيابهاي بادي با محور افقي (يا آسيابهاي معروف به هلندي) كه داراي بازده بهتري بود، از صحنه بيرون رانده شدند؛ اما اين گونه آسيابهاي بادي ايراني تا قرن نوزدهم هنوز در كشور لهستان وجود داشته‌اند.
در سده‌ي دوازدهم ميلادي، اروپا با انفجار جمعيت روبه‌رو شد. در دشت‌هاي پهناور اين قاره، امكان بهره‌گيري از نيروي آب براي گرداندن آسياها، كافي نبود. از اين رو در برخي نقاط، تنها راه آسياب كردن غلات، بهره‌گيري از نيروي دام يا آسيابهاي دستي بود. از اين رو بهره‌گيري از نيروي باد، راه‌گشاي مساله بود.
با وجود ساختمان ساده، آسياهاي بادي با محور عمودي، از بازده اندكي برخوردار بودند. از اين رو، براي اولين بار در 1180 ميلادي (559 خورشيدي)، اولين آسياهاي بادي با محور افقي كه داراي بازده بيش‌تري بودند در كرانه‌هاي شمالي فرانسه (كرانه‌هاي درياي مانش)، ساخته شدند. به تدريج اين آسياب‌ها به دليل بازده بالاتر نسبت به آسيابهاي بادي افقي جاي خود را در سرتاسر قاره‌ي اروپا باز كردند.
اين گونه آسياها، سرانجام در درازاي حدود چهار سده، در سرتاسر اروپا رواج يافت و بدين‌سان در 1580 ميلادي (959 خورشيدي) به كناره‌هاي غربي درياي سياه رسيد.
هم‌چنان اشاره شد، تا زمان جايگزين شدن نيروي بخار و سپس نيروي برق به جاي نيروي آب،دام، دست و باد،در كنار آسياهاي بادي هلندي، آسياهاي بادي ايراني ( با محور عمودي) نيز هنوز در بخش‌هايي از اروپا، به كار بودند. از آن جمله، هم‌چنان چه اشاره شد تا قرن نوزدهم در كشور لهستان.