تاریخ بخارا (مزارات بخارا) مهمترین و قدیمترین تاریخ محلی بر جای مانده بخارا به فارسی است. اصل این کتاب را ابوبکر محمدبن جعفربن زکریا نَرشَخی در ۳۳۲ هجری به نام امیر نوح بن نصر سامانی به عربی نوشته است. از زندگی مؤلف آگاهی اندکی در دست است. به گفتة سمعانی نرشخی از مردم قریة نَرشَخِ بخارا بود و در ۲۸۶ ه.ق زاده شد. او از ابوبکربن حُریث و عبداللّه بن جعفر روایت کرده و در صفر ۳۴۸ ه.ق درگذشته است . سمعانی در این گزارش از تاریخ بخارا یادی نکرده، به همین سبب قزوینی در انتساب این کتاب به نرشخی تردید کرده و ابوبکر منصور بَرسَخی را (منسوب به بَرسُخان از قرای بخارا) که سمعانی از تألیف او به نام تاریخ بخارا یاد کرده مؤلف احتمالی این اثر می داند، لیکن مدرس رضوی با استناد به متن نسخه ها و زمان تألیف، این تردید را ناوارد دانسته است. از مآخذی که نرشخی از آنها استفاده کرده، اطلاع دقیقی در دست نیست. با این حال، برخی محققان کوشیده اند تا منابع مورد استفادۀ مؤلف را تا حدودی روشن سازند. این کتاب را ابونصر احمدبن محمدبن نصر قُباوی به دلیل اینکه «بیشتر مردم به خواندن کتاب عربی رغبت ننمایند» به درخواست دوستانش به پارسی ترجمه کرد و مطالبی را که بی فایده دانست، حذف کرد و به جای آن مطالبی از کتب دیگر، مانند خزاین العلوم ابوالحسن عبدالرحمان بن محمد نیشابوری، بر ترجمۀ خویش افزود. قباوی حوادث ناتمام روزگار نوح بن نصر و امرای بعد از او را ادامه داد. بار دیگر در ۵۷۴ ه.ق محمدبن زُفَربن عمر این ترجمه را کوتاه کرد و به نام برهان الدین عبدالعزیزبن عمر بخاری، رئیس حنفی بخارا و از بزرگان آل برهان زد. پس از محمدبن زُفَر شخص ناشناسی بار دیگر در این کتاب دست برده و حوادثی چون استیلای سلطان محمد خوارزمشاه در ۶۰۴ ه.ق بر بخارا، و غلبۀ لشگر مغول و تسخیر بخارا به دست چنگیزخان در ۶۱۶ ه.ق را بر کتاب افزوده است. به سبب ترجمه و تلخیص و اضافاتی که در متن اصلی تاریخ بخارا راه یافته، اختلافهایی از لحاظ تاریخ و محتوای حوادث در روایات مکرر کتاب دیده می شود. تاریخ بخارا از جهت محتوا بر اطلاعات منحصر به فرد از اوضاع پایتخت و تاریخ سامانیان، اهمیت ویژه دارد. این اثر همچین شامل اطلاعات گرانبهایی است که از نظر زبان شناسی و سکه شناسی و باستان شناسی و تاریخی مورد استفادة محققان جدید قرار گرفته است، فهرستواره ای از مطالب تاریخ بخارا بدین قرار است : قُضات، وضع اقلیمی و توابع، اسامی شهرها، بیت الطراز، بازار ماخ، ارگ و منازل پادشاهان، برخی محلها و خاندانهای مشهور، رودهای بخارا، خراج، دیوار شهر، ربض (بارو)، ضرب درهم، فتح اسلامی، بنای مسجد جامع، نمازگاه عید، تقسیم شهر میان عرب و ایرانی، مقنَّع و سپیدجامگان، بخار خداها (لقب امرای بخارا)، نَسَب سامانیان و بالاخره دودمان و دولت امیران سامانی از آغاز تا انقراض این دولت در ۳۸۹ هجری. شارل شفر قسمتی از تاریخ بخارا را در «منتخبات فارسی»خود در ۱۸۸۳ میلادی و سپس متن کامل آن را با چند قسمت دیگر در تاریخ سامانیان و ترجمة فرانسوی آن را در ۱۸۹۲ میلادی در پاریس منتشر کرد. در ۱۸۹۷ میلادی نیز لیکوشین ترجمة روسی آن را زیر نظر بارتولد در تاشکند به چاپ رساند. سپس در ۱۹۵۴ میلادی ریچارد نلسون فرای این کتاب را با یادداشتهایی به زبان انگلیسی در کمبریج منتشر کرد. چاپ اخیر این کتاب به کوشش محمدتقی مدرس رضوی در ۱۳۵۱ش (چاپ اول ۱۳۱۷ش ) در تهران انجام یافته است.
ساختار : PDF
اندازه : 2 مگابایت
شمار رویه ها : 230
